1 00:00:00,000 --> 00:00:01,260 [Hanna Serkowska] Sam fakt postawienia problemu, 2 00:00:01,260 --> 00:00:03,820 zwrócenia na ten problem uwagi, 3 00:00:03,820 --> 00:00:04,480 to, 4 00:00:04,560 --> 00:00:07,280 że rozmawiając z kimś musimy też patrzeć na mimikę, 5 00:00:07,300 --> 00:00:07,880 na gesty, 6 00:00:07,880 --> 00:00:08,500 na przemilczenia, 7 00:00:08,560 --> 00:00:09,720 na nastrój tej osoby, 8 00:00:09,940 --> 00:00:11,380 na niepokój, 9 00:00:11,380 --> 00:00:13,280 szacunek dla pacjenta, 10 00:00:13,340 --> 00:00:14,580 dla jego doświadczenia, 11 00:00:14,600 --> 00:00:15,720 dla jego statusu, 12 00:00:15,720 --> 00:00:16,600 dla jego historii, 13 00:00:16,620 --> 00:00:19,560 dla jego sytuacji nawet ekonomicznej, 14 00:00:19,560 --> 00:00:20,060 rodzinnej, 15 00:00:20,060 --> 00:00:24,160 to wszystko jakby kształci empatię i taką uważność. 16 00:00:29,100 --> 00:00:31,700 [Muzyka] Zapraszamy do wysłuchania odcinków 17 00:00:31,700 --> 00:00:35,380 nowej serii podcastu „Spotkania Biuletynu"”, 18 00:00:35,380 --> 00:00:36,360 zatytułowanej „Polonistyka zaangażowana”. 19 00:00:38,120 --> 00:00:41,000 Polonistyka nie jest bezradnym przyglądaniem się światu. 20 00:00:41,000 --> 00:00:41,420 21 00:00:41,960 --> 00:00:43,520 Daje narzędzia, 22 00:00:43,520 --> 00:00:44,800 by się w nim odnaleźć, 23 00:00:44,800 --> 00:00:46,580 pomóc go zrozumieć, 24 00:00:46,740 --> 00:00:50,080 zapobiec wykluczeniu i osamotnieniu. 25 00:00:51,700 --> 00:00:53,760 Taka jest polonistyka, 26 00:00:53,760 --> 00:00:55,940 którą chcemy pokazać poprzez nasz projekt. 27 00:00:57,660 --> 00:00:59,580 Polonistyka zaangażowana. 28 00:01:06,300 --> 00:01:07,860 [Marta Chojnacka-Kuraś] Dzień dobry Hanno. 29 00:01:08,000 --> 00:01:09,260 [Hanna Serkowska] Dzień dobry Marto. 30 00:01:09,340 --> 00:01:10,680 [Marta Chojnacka-Kuraś] Bardzo dziękuję, 31 00:01:10,680 --> 00:01:13,400 że przyjęłaś zaproszenie do tego spotkania. 32 00:01:13,840 --> 00:01:16,860 Może najpierw właśnie przedstawię naszą rozmówczynię. 33 00:01:17,180 --> 00:01:20,080 Hanna Serkowska jest profesorką, 34 00:01:20,120 --> 00:01:21,620 literaturoznawczynią. 35 00:01:21,700 --> 00:01:24,800 Pracuje w Katedrze Italianistyki 36 00:01:24,800 --> 00:01:25,560 Uniwersytetu Warszawskiego. 37 00:01:26,360 --> 00:01:28,680 Obszar jej zainteresowań ewoluował. 38 00:01:29,020 --> 00:01:31,560 Początkowo związany ściśle z kulturą, 39 00:01:31,580 --> 00:01:32,120 językiem, 40 00:01:32,140 --> 00:01:33,160 literaturą Włoch, 41 00:01:33,180 --> 00:01:36,660 stopniowo poszerzał się o zagadnienia komparatystyki, 42 00:01:36,680 --> 00:01:38,620 teorii i krytyki literackiej, 43 00:01:38,700 --> 00:01:40,380 problematykę historii, 44 00:01:40,400 --> 00:01:41,280 historiografii, 45 00:01:41,300 --> 00:01:43,820 a z czasem objął także ageing studies – 46 00:01:44,320 --> 00:01:47,760 studia nad starzeniem się i humanistykę medyczną. 47 00:01:47,940 --> 00:01:50,360 Od około dekady 48 00:01:50,520 --> 00:01:53,220 profesor Hanna Serkowska zajmuje się medycyną narracyjną, 49 00:01:53,220 --> 00:01:55,140 związkami medycyny, 50 00:01:55,140 --> 00:01:57,680 zdrowia i choroby oraz literatury i sztuki. 51 00:01:57,880 --> 00:01:59,580 Jest autorką 52 00:01:59,700 --> 00:02:01,660 m.in. książki „Co z tą starością? 53 00:02:01,680 --> 00:02:04,800 O starości i chorobie w europejskiej literaturze i filmie” 54 00:02:04,800 --> 00:02:05,300 55 00:02:05,840 --> 00:02:09,100 oraz współredaktorką numeru „Tekstów Drugich” 56 00:02:09,100 --> 00:02:11,500 poświęconego medycynie narracyjnej. 57 00:02:11,540 --> 00:02:15,140 My poznałyśmy się w 2018 roku właśnie przy okazji 58 00:02:15,140 --> 00:02:17,600 medycyny narracyjnej i konferencji, 59 00:02:17,600 --> 00:02:19,380 która odbyła się na UW. 60 00:02:20,280 --> 00:02:23,580 Najnowszy dorobek Hanny Serkowskiej to projekty 61 00:02:23,580 --> 00:02:26,900 i publikacje poświęcone takiej problematyce jak żałoba, 62 00:02:26,900 --> 00:02:27,620 eutanazja, 63 00:02:27,640 --> 00:02:30,920 a także depresja i jej obrazy w kulturze współczesnej. 64 00:02:30,920 --> 00:02:31,840 65 00:02:31,960 --> 00:02:33,760 Depresji dotyczy m.in. artykuł 66 00:02:33,900 --> 00:02:36,360 „Nie daję łajbie żadnych szans. 67 00:02:36,420 --> 00:02:37,280 Depresja, 68 00:02:37,280 --> 00:02:38,680 choroba czy rozczarowanie”, 69 00:02:38,880 --> 00:02:42,620 który ukazał się w „Ruchu Literackim” w 2023 roku. 70 00:02:42,920 --> 00:02:46,140 A obecnie Hanna Serkowska pracuje nad książką 71 00:02:46,140 --> 00:02:46,680 „Godzina D. 72 00:02:46,820 --> 00:02:49,460 Języki depresji” i opracowuje tom zbiorowy 73 00:02:49,580 --> 00:02:51,600 o narracjach lekarskich. 74 00:02:51,740 --> 00:02:53,760 Bardzo rozległe zainteresowania, 75 00:02:53,800 --> 00:02:55,300 ale oczywiście dużo w tym medycyny, 76 00:02:55,300 --> 00:02:56,800 dużo w tym humanistyki. 77 00:02:57,040 --> 00:02:57,840 Hanno, 78 00:02:57,840 --> 00:03:01,220 zechciałabyś jakoś coś dodać do tych zainteresowań, 79 00:03:01,220 --> 00:03:03,120 opowiedzieć, skąd one się wzięły? 80 00:03:03,550 --> 00:03:04,550 [Hanna Serkowska] Przede wszystkim Marto, 81 00:03:04,550 --> 00:03:05,890 dziękuję bardzo za zaproszenie. 82 00:03:06,590 --> 00:03:08,830 Oczywiście przyjęłam je z wielką chęcią. 83 00:03:09,210 --> 00:03:10,190 Wyzwania lubię. 84 00:03:11,610 --> 00:03:12,130 Sięgałam, 85 00:03:12,130 --> 00:03:12,970 ponieważ pytałaś, 86 00:03:13,050 --> 00:03:14,990 czy to gdzieś w moim życiorysie wcześniej było 87 00:03:14,990 --> 00:03:15,630 wpisane, 88 00:03:15,630 --> 00:03:18,030 można było przewidzieć takie zainteresowania. 89 00:03:18,090 --> 00:03:21,090 Zrobiłam sobie taki rachunek sumienia i pomyślałam, 90 00:03:21,090 --> 00:03:22,790 że nie udało mi się na medycynę pójść, 91 00:03:22,790 --> 00:03:23,810 na medycynę nie poszłam, 92 00:03:23,870 --> 00:03:25,110 z różnych względów zdrowotnych, 93 00:03:25,190 --> 00:03:27,770 ale pewnie też i były jakieś silniejsze 94 00:03:27,770 --> 00:03:28,830 inne zainteresowania we mnie. 95 00:03:29,500 --> 00:03:31,200 Ale skoro nie wszyscy jesteśmy lekarzami, 96 00:03:31,200 --> 00:03:32,620 to wszyscy jesteśmy pacjentami. 97 00:03:32,640 --> 00:03:35,180 I przypomniałam sobie takie zdarzenie sprzed 40 lat, 98 00:03:35,380 --> 00:03:39,760 kiedy zostałam zniesiona z kortu tenisowego 99 00:03:39,760 --> 00:03:40,260 z ostrym bólem, 100 00:03:40,260 --> 00:03:42,740 gdzie wysunął się dysk i kiedy trafiłam 101 00:03:42,740 --> 00:03:43,200 do chirurga, 102 00:03:43,220 --> 00:03:44,040 który stwierdził – 103 00:03:44,040 --> 00:03:45,840 byłam wtedy absolwentką świeżo po studiach, 104 00:03:45,920 --> 00:03:47,040 młoda dziewczyna – 105 00:03:47,040 --> 00:03:47,380 cytuję: 106 00:03:47,500 --> 00:03:49,560 „Nudzi jej się i pewnie chce zwrócić na siebie uwagę”. 107 00:03:49,560 --> 00:03:49,860 108 00:03:50,940 --> 00:03:53,720 Poza bólem kręgosłupa bolała oczywiście ironia 109 00:03:53,720 --> 00:03:54,420 i lekceważenie, 110 00:03:54,500 --> 00:03:56,280 jakie specjalista mi okazywał. 111 00:03:56,650 --> 00:03:58,750 Kiedy już dostałam właściwą diagnozę, 112 00:03:58,790 --> 00:04:01,430 to przerażeniu towarzyszyło uczucie ulgi, 113 00:04:01,450 --> 00:04:01,610 prawda, 114 00:04:01,670 --> 00:04:03,350 problem nie tkwi w mojej głowie. 115 00:04:03,550 --> 00:04:05,390 Jest to znany w medycynie, 116 00:04:05,390 --> 00:04:08,630 opisany przez amerykańską kardiolożkę Bernadine Healy 117 00:04:08,630 --> 00:04:10,390 w 1991 roku, 118 00:04:10,470 --> 00:04:11,750 tak zwany „syndrom Yentl”. 119 00:04:11,850 --> 00:04:13,170 Znaczy w sytuacji, 120 00:04:13,170 --> 00:04:17,130 kiedy kobieta uzyskała odpowiednią opiekę, 121 00:04:18,040 --> 00:04:19,000 można się domyślać, 122 00:04:19,000 --> 00:04:19,940 że uzyskała ją dlatego, 123 00:04:20,060 --> 00:04:22,320 że choroba przebiegała w sposób charakterystyczny 124 00:04:22,320 --> 00:04:22,900 dla mężczyzny. 125 00:04:23,080 --> 00:04:24,960 Widocznie nie było dużo kobiet w tym czasie 126 00:04:24,960 --> 00:04:25,900 grających w tenisa, 127 00:04:25,920 --> 00:04:26,960 którym wypadł dysk. 128 00:04:27,160 --> 00:04:30,680 Oczywiście „syndrom Yentl” nawiązuje do znanego filmu 129 00:04:30,680 --> 00:04:31,780 z Barbarą Streisand, 130 00:04:31,840 --> 00:04:32,440 o dziewczynie, 131 00:04:32,440 --> 00:04:34,200 która przebierała się za mężczyznę, 132 00:04:34,200 --> 00:04:35,320 żeby móc studiować Talmud. 133 00:04:35,880 --> 00:04:38,920 Dzisiaj natomiast czytam w książce Elinor Cleghorn 134 00:04:39,060 --> 00:04:39,760 „Unwell Women”, 135 00:04:39,920 --> 00:04:41,840 dopiero co przetłumaczonej na polski 136 00:04:41,840 --> 00:04:42,600 jako „Wybrakowane”, 137 00:04:42,740 --> 00:04:44,040 właśnie się ukazała u nas. 138 00:04:44,180 --> 00:04:47,760 Brytyjski rząd zainicjował program dla poprawy 139 00:04:47,760 --> 00:04:48,400 zdrowia kobiet – 140 00:04:48,400 --> 00:04:48,860 uwaga – 141 00:04:48,880 --> 00:04:50,340 na czym ten program ma polegać? 142 00:04:50,360 --> 00:04:53,460 Zaprosił kobiety do wypełnienia ankiety 143 00:04:53,460 --> 00:04:55,500 na temat ich doświadczenia ze służbą zdrowia 144 00:04:55,500 --> 00:04:56,840 i po raz pierwszy rząd przyznał, 145 00:04:56,840 --> 00:05:00,000 że opieka medyczna i medycyna skupiają się bardziej 146 00:05:00,000 --> 00:05:00,960 na mężczyznach. 147 00:05:01,340 --> 00:05:03,440 Bardzo ciekawa jest książka pani Elinor Cleghorn. 148 00:05:03,640 --> 00:05:05,740 Wyszło w czasie tych jej badań 149 00:05:05,740 --> 00:05:07,040 zwłaszcza lekceważenie, 150 00:05:07,200 --> 00:05:08,480 niebranie bólu na serio. 151 00:05:08,540 --> 00:05:08,900 Marto, 152 00:05:08,900 --> 00:05:09,540 ból to jest coś, 153 00:05:09,580 --> 00:05:10,860 czym ty się zajmowałaś przecież, 154 00:05:10,860 --> 00:05:11,060 prawda? 155 00:05:11,160 --> 00:05:12,500 Chorób, 156 00:05:12,500 --> 00:05:13,840 które okazały się dzisiaj już – 157 00:05:13,900 --> 00:05:14,220 wiemy – 158 00:05:14,260 --> 00:05:16,720 problemem przewlekłym i wyniszczającym, 159 00:05:16,720 --> 00:05:17,680 kobiety zwłaszcza, 160 00:05:17,680 --> 00:05:19,300 takich jak toczeń, 161 00:05:19,400 --> 00:05:20,600 nowotwór piersi, 162 00:05:20,600 --> 00:05:22,160 zaburzenia tarczycy, osteoporoza. 163 00:05:22,920 --> 00:05:26,080 I chodzi tu o przykłady masowego pomijania 164 00:05:26,080 --> 00:05:26,800 problemów zdrowotnych kobiet – 165 00:05:26,800 --> 00:05:29,040 dlatego że to kobiety się z nimi zgłaszały – 166 00:05:29,040 --> 00:05:30,500 i obejmowania ich tym, 167 00:05:30,560 --> 00:05:34,280 co Cleghorn określa jako „niedoskonałą opiekę zdrowotną” 168 00:05:34,280 --> 00:05:36,820 i to w ramach przecież działających 169 00:05:36,820 --> 00:05:39,120 instytucji zdrowia publicznego. 170 00:05:39,560 --> 00:05:40,660 No mogłabym powiedzieć, 171 00:05:40,700 --> 00:05:42,780 że mogłabym stać się jednym z przypadków 172 00:05:42,780 --> 00:05:44,100 zebranych i opisanych przez Brytyjkę, 173 00:05:44,180 --> 00:05:44,420 prawda? 174 00:05:44,740 --> 00:05:46,520 To na zasadzie żartu, 175 00:05:46,520 --> 00:05:49,200 ale tę autoetnografię uzupełnię teraz oczywiście 176 00:05:49,200 --> 00:05:50,620 o swoje kulturowe zainteresowania, 177 00:05:50,620 --> 00:05:52,140 a należę do osób ciekawych wszystkiego. 178 00:05:52,330 --> 00:05:54,790 Nie podobało mi się to, 179 00:05:54,830 --> 00:05:56,930 że nasze dyscypliny są tak wąsko definiowane, 180 00:05:56,930 --> 00:05:58,390 że trzeba się ograniczyć, 181 00:05:58,390 --> 00:05:59,730 zamknąć w dyscyplinie. 182 00:06:00,050 --> 00:06:00,890 Pamiętam czasy, 183 00:06:00,890 --> 00:06:04,290 kiedy zaczęto promować interdyscyplinarne projekty badawcze 184 00:06:04,290 --> 00:06:06,650 i kiedy przyszło do składania 185 00:06:06,650 --> 00:06:07,250 tego projektu. 186 00:06:07,250 --> 00:06:09,110 Było takie miejsce na kliknięcie 187 00:06:09,130 --> 00:06:11,010 „przejdź dalej” i wtedy trzeba było 188 00:06:11,010 --> 00:06:13,810 zaznaczyć przynależność dyscyplinarną badań 189 00:06:13,810 --> 00:06:16,410 i wskazać też dyscyplinarną przynależność osób oceniających projekt. 190 00:06:16,550 --> 00:06:17,790 I tutaj wszystko się zamykało, 191 00:06:17,810 --> 00:06:19,770 jeśli chodzi o interdyscyplinarność 192 00:06:19,770 --> 00:06:21,010 i kończyła się interdyscyplinarność. 193 00:06:21,770 --> 00:06:24,470 No zdecydowanie za ciasno mi było w italianistyce, 194 00:06:24,470 --> 00:06:26,110 w literaturoznawstwie może też w ogóle, 195 00:06:26,190 --> 00:06:29,950 ale przyszedł czas takiej samodzielności zawodowej, 196 00:06:30,010 --> 00:06:31,570 kiedy mogłam sobie pozwolić na to, 197 00:06:31,630 --> 00:06:34,650 żeby zająć się tematyką niemającą z italianistyką 198 00:06:34,650 --> 00:06:35,990 wiele wspólnego. 199 00:06:36,030 --> 00:06:39,730 I zaczęłam czytać teksty poświęcone właśnie 200 00:06:39,730 --> 00:06:41,150 zagadnieniom, 201 00:06:41,150 --> 00:06:42,890 które odpowiadają mojej ciekawości, 202 00:06:42,890 --> 00:06:43,890 moim zainteresowaniom, 203 00:06:43,890 --> 00:06:46,770 czyli kulturowe reprezentacje doświadczenia choroby, 204 00:06:47,500 --> 00:06:49,700 problemów medycyny jako dyscypliny, 205 00:06:49,740 --> 00:06:51,460 jej pracowników, 206 00:06:51,460 --> 00:06:52,520 jej przedstawicieli, 207 00:06:52,520 --> 00:06:53,900 bo też health medicine, 208 00:06:54,080 --> 00:06:56,160 medical humanities również obejmuje wszystkich 209 00:06:56,160 --> 00:06:56,940 pracowników, 210 00:06:56,940 --> 00:06:58,720 nie tylko lekarzy służby zdrowia, 211 00:06:58,740 --> 00:07:00,320 lecz także historie lekarskie. 212 00:07:00,340 --> 00:07:01,140 I obserwując, 213 00:07:01,140 --> 00:07:02,240 jak się rozwija, 214 00:07:02,340 --> 00:07:02,760 a może, 215 00:07:02,940 --> 00:07:04,440 to jest taka moja teza nieśmiała, 216 00:07:04,500 --> 00:07:05,680 a może już się zwija, 217 00:07:05,700 --> 00:07:05,900 prawda, 218 00:07:05,960 --> 00:07:06,600 cofa się, 219 00:07:06,660 --> 00:07:09,040 wcale jeszcze nie okrzepła humanistyka medyczna, 220 00:07:09,100 --> 00:07:10,920 zwłaszcza medycyna narracyjna, 221 00:07:11,770 --> 00:07:12,270 czy też, 222 00:07:12,310 --> 00:07:14,510 jak ją proponuję słusznie chyba nazwać 223 00:07:14,530 --> 00:07:15,710 Przemysław Czapliński, 224 00:07:15,790 --> 00:07:17,190 medycyna komunikacyjna. 225 00:07:17,710 --> 00:07:18,610 Wydaje mi się, 226 00:07:18,630 --> 00:07:22,010 że jednak mamy raczej do czynienia z wycofywaniem się 227 00:07:22,010 --> 00:07:25,710 tej jeszcze niedyscypliny o nieokreślonej 228 00:07:25,710 --> 00:07:27,070 przynależności dyscyplinarnej, 229 00:07:27,070 --> 00:07:28,650 bardziej niż z jej rozwojem. 230 00:07:28,730 --> 00:07:33,460 Tak z mojego oglądu sytuacji w kilku krajach można 231 00:07:33,460 --> 00:07:34,200 by wnioskować. 232 00:07:34,240 --> 00:07:36,140 Czy ten aspekt komunikacyjny jakoś tak bardziej 233 00:07:36,140 --> 00:07:36,760 zdominował? 234 00:07:36,940 --> 00:07:37,500 Wydaje mi się, 235 00:07:37,520 --> 00:07:39,980 że ta nazwa jest bardziej właściwa niż medycyna narracyjna. 236 00:07:40,000 --> 00:07:42,880 To znaczy ta nazwa medycyna narracyjna jest 237 00:07:42,880 --> 00:07:44,220 propozycją Rity Charon, 238 00:07:44,300 --> 00:07:45,380 to oczywiście wiadomo. 239 00:07:45,620 --> 00:07:47,780 Można tutaj to ograniczyć do wykorzystywania narracji, 240 00:07:47,780 --> 00:07:48,360 241 00:07:48,380 --> 00:07:50,160 do rozwijania tej świadomości, 242 00:07:50,160 --> 00:07:51,240 wrażliwości lekarzy, 243 00:07:51,260 --> 00:07:53,620 studentów w dydaktyce i w praktyce medycznej. 244 00:07:54,040 --> 00:07:55,480 No ale ona chyba źle, 245 00:07:55,500 --> 00:07:56,020 wydaje mi się, 246 00:07:56,060 --> 00:07:59,160 zrozumiała tekst literacki i jego wykorzystanie. 247 00:07:59,220 --> 00:08:00,980 Może niekoniecznie też o narrację chodzi, 248 00:08:01,040 --> 00:08:02,040 może chodzi o komunikację, 249 00:08:02,040 --> 00:08:04,700 bo tej komunikacji na podstawie uważnej lektury 250 00:08:04,700 --> 00:08:07,340 i uważnego słuchania właśnie 251 00:08:07,340 --> 00:08:08,100 młodzi adepci się mają uczyć. 252 00:08:08,400 --> 00:08:09,740 O to głównie by chodziło, 253 00:08:09,740 --> 00:08:09,880 prawda, 254 00:08:09,900 --> 00:08:10,540 w tej relacji. 255 00:08:11,080 --> 00:08:12,600 [Marta Chojnacka-Kuraś] Ja jestem ciekawa, 256 00:08:12,600 --> 00:08:14,880 jakie teksty czytałaś jako pierwsze? 257 00:08:15,140 --> 00:08:17,020 Bo tak jak właśnie wspominałam, 258 00:08:17,080 --> 00:08:19,660 że ja do medycyny narracyjnej dotarłam 259 00:08:19,660 --> 00:08:21,020 przez znajomych lekarzy. 260 00:08:21,390 --> 00:08:22,750 Więc jakby z tej perspektywy. 261 00:08:22,810 --> 00:08:24,470 Natomiast okazało się, 262 00:08:24,550 --> 00:08:26,910 że właśnie jest wielu literaturoznawców, 263 00:08:26,930 --> 00:08:30,970 którzy jakimiś innymi drogami dotarli 264 00:08:30,970 --> 00:08:31,290 do Rity Charon, 265 00:08:31,390 --> 00:08:32,150 do jej tekstów. 266 00:08:32,230 --> 00:08:32,530 Właśnie, 267 00:08:32,590 --> 00:08:34,610 czy to były publikacje tej autorki, 268 00:08:34,610 --> 00:08:36,289 czy może właśnie jakieś inne teksty? 269 00:08:36,330 --> 00:08:36,610 I w ogóle, 270 00:08:36,610 --> 00:08:39,750 czy medycyna narracyjna jakoś jest realizowana 271 00:08:39,750 --> 00:08:43,090 i rozwijana w innych krajach 272 00:08:43,090 --> 00:08:43,650 niż tylko właśnie w Stanach, 273 00:08:43,650 --> 00:08:43,870 prawda? 274 00:08:43,929 --> 00:08:46,490 Bo tutaj jakby najwięcej się mówi 275 00:08:46,490 --> 00:08:48,250 właśnie o kontekście amerykańskim, 276 00:08:48,250 --> 00:08:50,110 a przecież chyba nie tylko tam. 277 00:08:50,730 --> 00:08:53,330 [Hanna Serkowska]... coś takiego dwutorowego się sprzęgło. 278 00:08:53,610 --> 00:08:55,630 Z jednej strony to były śmieszne rzeczy, 279 00:08:55,730 --> 00:08:56,410 takie zabawne, 280 00:08:56,450 --> 00:08:57,790 niemalże anegdotyczne. 281 00:08:58,230 --> 00:08:58,870 W czasie, 282 00:08:58,890 --> 00:09:01,770 kiedy pisałam i już zbierałam materiały do tej 283 00:09:01,770 --> 00:09:02,950 książki o starości, o demencji, 284 00:09:03,050 --> 00:09:04,690 zaczęłam się interesować tym, 285 00:09:04,730 --> 00:09:05,910 co się w Holandii dzieje, 286 00:09:05,910 --> 00:09:08,130 kiedy tam byłam w tym obszarze i widziałam, 287 00:09:08,130 --> 00:09:09,570 że są niesamowicie aktywni. 288 00:09:09,790 --> 00:09:10,550 Usłyszałam od kogoś, 289 00:09:10,570 --> 00:09:12,650 że jest coś takiego jak Alzheimer Cafe. 290 00:09:12,930 --> 00:09:14,510 Nie trzeba się tam wcale zapisywać, 291 00:09:14,550 --> 00:09:15,430 nie trzeba się tam meldować, 292 00:09:15,470 --> 00:09:16,410 można pójść na spotkanie. 293 00:09:16,410 --> 00:09:17,290 Byłam strasznie ciekawa, 294 00:09:17,290 --> 00:09:19,850 na czym polega kawiarnia alzheimerowska chyba. 295 00:09:19,950 --> 00:09:21,290 No i okazuje się, 296 00:09:21,410 --> 00:09:22,670 że były to zwyczajne wtedy, ponad 10 lat temu, 297 00:09:22,750 --> 00:09:26,490 spotkania z jakimiś osobami, 298 00:09:26,490 --> 00:09:29,330 które już są takimi ekspertami, 299 00:09:29,330 --> 00:09:30,570 bo przeszły etap, 300 00:09:30,870 --> 00:09:33,210 np. opieki nad osobą ogarniętą tą chorobą. 301 00:09:34,150 --> 00:09:35,870 Czy to jest opiekun formalny, 302 00:09:35,870 --> 00:09:36,650 czy nieformalny, 303 00:09:36,670 --> 00:09:36,830 prawda, 304 00:09:36,890 --> 00:09:37,610 niezależnie od tego, 305 00:09:37,670 --> 00:09:39,570 ale mające określony zasób już wiedzy i doświadczenia 306 00:09:39,570 --> 00:09:41,710 i chętnie dzielące się nimi z innymi. 307 00:09:41,750 --> 00:09:43,810 To jest niesamowicie tam aktywne i prężne 308 00:09:43,810 --> 00:09:45,010 w każdej chyba gminie, 309 00:09:45,010 --> 00:09:47,390 w każdej jakiejś 310 00:09:47,390 --> 00:09:49,930 małej dzielnicy jest kilka takich kafejek. 311 00:09:49,930 --> 00:09:51,810 I to po prostu uświadomiło mi, 312 00:09:51,850 --> 00:09:54,370 że jesteśmy naprawdę w zupełnie innej fazie rozwoju, 313 00:09:54,390 --> 00:09:54,930 bo nie sądzę, 314 00:09:54,950 --> 00:09:56,450 żeby u nas statystyki były inne, 315 00:09:56,470 --> 00:09:59,210 jeśli chodzi o zachorowalność na różne choroby 316 00:09:59,210 --> 00:09:59,870 i na te zwłaszcza. 317 00:10:01,030 --> 00:10:01,510 Natomiast, 318 00:10:01,610 --> 00:10:02,830 że tam się tyle robi, 319 00:10:02,830 --> 00:10:03,110 prawda, 320 00:10:03,110 --> 00:10:03,750 dla tych osób. 321 00:10:03,830 --> 00:10:06,870 Na stronie Alzheimer Nederland 322 00:10:06,870 --> 00:10:09,390 jest 100 różnych aktywności i działań dla osób z demencją. 323 00:10:09,790 --> 00:10:11,110 Są rządowe spoty, 324 00:10:11,110 --> 00:10:11,910 które pokazują, 325 00:10:11,950 --> 00:10:12,670 co zrobić, 326 00:10:12,750 --> 00:10:14,550 kiedy na ulicy zobaczysz osobę, 327 00:10:14,550 --> 00:10:16,090 która się jakoś dziwnie zachowuje, 328 00:10:16,110 --> 00:10:16,790 jest zagubiona, 329 00:10:16,830 --> 00:10:17,030 prawda, 330 00:10:17,090 --> 00:10:17,450 szuka, 331 00:10:17,530 --> 00:10:18,670 rozgląda się, 332 00:10:18,730 --> 00:10:19,390 nie wie, dokąd pójść. 333 00:10:19,570 --> 00:10:22,690 No niesamowicie są aktywni w tym względzie. 334 00:10:22,750 --> 00:10:25,150 I jak zaczęłam sobie to wszystko potem badać, 335 00:10:25,150 --> 00:10:25,670 pogłębiać, 336 00:10:25,670 --> 00:10:26,570 zbierać materiały, 337 00:10:26,610 --> 00:10:27,030 widziałam, 338 00:10:27,030 --> 00:10:29,710 że są też takie nieprofesjonalne galerie, 339 00:10:29,900 --> 00:10:32,900 gdzie są reprodukcje wywieszane 340 00:10:32,900 --> 00:10:35,400 bardzo ikonicznych na przykład dzieł i gdzie można się udać z osobą, 341 00:10:35,400 --> 00:10:37,240 która wcześniej się na przykład interesowała 342 00:10:37,240 --> 00:10:37,620 historią sztuki. 343 00:10:37,640 --> 00:10:40,580 Ten kontakt powoduje zaktywizowanie 344 00:10:40,580 --> 00:10:41,160 jakichś ośrodków pamięci, 345 00:10:41,180 --> 00:10:41,360 prawda? 346 00:10:41,900 --> 00:10:43,040 Większy dobrostan, 347 00:10:43,040 --> 00:10:44,460 mniejszy lęk tej osoby, 348 00:10:44,680 --> 00:10:45,520 chorej na demencję. 349 00:10:45,560 --> 00:10:45,880 No wiadomo, 350 00:10:45,880 --> 00:10:47,700 że to trwa od pięciu do dziesięciu lat jeszcze 351 00:10:47,700 --> 00:10:49,100 od pierwszych objawów. 352 00:10:49,340 --> 00:10:50,960 Muzeum Pamięci w Rotterdamie, 353 00:10:50,980 --> 00:10:52,320 mnóstwo jest tych rzeczy 354 00:10:52,320 --> 00:10:52,860 naprawdę bardzo ciekawych. 355 00:10:52,860 --> 00:10:54,620 Jeszcze może będę miała czas do tego wrócić. 356 00:10:55,290 --> 00:10:56,550 Okazało się, że 357 00:10:56,550 --> 00:10:58,930 ze Stanów i z Anglii to wszystko się wywodzi i pochodzi. 358 00:10:58,930 --> 00:10:59,250 359 00:10:59,370 --> 00:11:01,650 I natknęłam się właśnie na pierwsze czasopisma 360 00:11:01,650 --> 00:11:03,950 poświęcone medycynie humanistycznej. 361 00:11:03,950 --> 00:11:05,310 Potem dopiero była Charon, 362 00:11:05,350 --> 00:11:06,990 potem była próba przełożenia jej książki. 363 00:11:07,030 --> 00:11:07,730 Nie udało się, 364 00:11:07,770 --> 00:11:09,410 bo znowuż jakieś były formatki, 365 00:11:09,410 --> 00:11:10,390 które to blokowały. 366 00:11:10,510 --> 00:11:12,850 Zaczęłam od artykułów na temat medycyny humanistycznej, 367 00:11:12,850 --> 00:11:13,610 368 00:11:13,630 --> 00:11:15,990 które ukazywały się w profesjonalnych czasopismach 369 00:11:15,990 --> 00:11:17,630 amerykańskich i angielskich. 370 00:11:17,650 --> 00:11:18,530 A dopiero potem, 371 00:11:18,630 --> 00:11:18,890 372 00:11:18,890 --> 00:11:19,110 potem, 373 00:11:19,190 --> 00:11:20,710 po latach przyszedł czas na to, 374 00:11:20,770 --> 00:11:22,230 żeby zacząć sobie czytać książki, 375 00:11:22,230 --> 00:11:23,750 właśnie te maladyczne opowieści, 376 00:11:23,770 --> 00:11:24,530 które teraz czytam 377 00:11:24,590 --> 00:11:26,870 z takim zainteresowaniem i je gromadzić. 378 00:11:27,330 --> 00:11:32,410 Ale jednak ta Amerykanka mocno akcentuje siebie w 379 00:11:32,410 --> 00:11:33,530 tym nurcie. 380 00:11:33,610 --> 00:11:37,110 [Marta Chojnacka-Kuraś] Ale właśnie już medycyna narracyjna rozwija się też 381 00:11:37,110 --> 00:11:38,310 we Włoszech, 382 00:11:38,370 --> 00:11:39,130 prawda? 383 00:11:39,470 --> 00:11:44,780 I czy tutaj coś mogłabyś nam o tym opowiedzieć? 384 00:11:44,900 --> 00:11:46,740 Bo ja mam właśnie takie wrażenie, 385 00:11:46,740 --> 00:11:50,260 że u nas medycyną narracyjną 386 00:11:50,260 --> 00:11:52,420 właśnie humaniści się najbardziej interesują. 387 00:11:52,460 --> 00:11:55,280 Widzą w tym jakiś taki może kontekst 388 00:11:55,280 --> 00:11:56,520 interpretacyjny. 389 00:11:57,000 --> 00:12:00,210 Natomiast jeżeli chodzi o obecność medycyny 390 00:12:00,210 --> 00:12:02,390 narracyjnej w medycynie jako takiej, 391 00:12:02,510 --> 00:12:03,910 nawet w środowisku akademickim, 392 00:12:03,970 --> 00:12:04,670 w dydaktyce, 393 00:12:04,770 --> 00:12:07,750 no to jeszcze to nie jest tak bardzo widoczne. 394 00:12:07,890 --> 00:12:09,730 A czy w innych krajach europejskich, 395 00:12:09,730 --> 00:12:10,730 we Włoszech na przykład? 396 00:12:11,730 --> 00:12:15,330 [Hanna Serkowska] No Holandia oczywiście jest o wiele bardziej 397 00:12:15,330 --> 00:12:18,390 zaawansowana niż Włochy czy my, 398 00:12:18,430 --> 00:12:21,090 jeśli chodzi o obecność tego rodzaju tematyki, 399 00:12:21,130 --> 00:12:22,590 nawet na poziomie kursów, 400 00:12:22,590 --> 00:12:25,730 w programach nauczania na kampusach medycznych, 401 00:12:25,750 --> 00:12:26,810 czy w ogóle na uczelniach medycznych, 402 00:12:26,830 --> 00:12:26,990 prawda? 403 00:12:27,190 --> 00:12:28,270 Spojrzałam sobie na Utrecht. 404 00:12:28,330 --> 00:12:29,970 I tutaj nie zajmują się tym, 405 00:12:30,010 --> 00:12:31,370 oczywiście zajmują się humaniści, 406 00:12:31,430 --> 00:12:33,550 na przykład w Maastricht 407 00:12:33,550 --> 00:12:33,910 jest badaczka Aagje Swinnen, 408 00:12:34,030 --> 00:12:35,770 która od lat jest ekspertką, 409 00:12:35,770 --> 00:12:36,210 bo znałam ją, 410 00:12:36,250 --> 00:12:37,970 jak robiłam tę książkę o demencji, 411 00:12:38,070 --> 00:12:40,390 która zajmuje się na przykład funkcją poezji, 412 00:12:40,390 --> 00:12:42,330 arteterapią od 15 lat. 413 00:12:42,410 --> 00:12:44,350 Fantastyczne rzeczy robi 414 00:12:44,350 --> 00:12:45,110 i jest z wykształcenia anglistką, 415 00:12:45,190 --> 00:12:45,490 prawda? 416 00:12:45,630 --> 00:12:46,770 Czyli no mniej więcej tak jak ja, 417 00:12:46,810 --> 00:12:47,830 tak jak moja, tak 418 00:12:47,830 --> 00:12:49,430 wyglądała jej droga ku temu. 419 00:12:49,490 --> 00:12:51,890 Ale no ja sobie postawiłam takie zadanie, 420 00:12:51,890 --> 00:12:52,410 żeby zobaczyć, 421 00:12:52,410 --> 00:12:54,510 czy to funkcjonuje na wydziałach medycznych. 422 00:12:54,630 --> 00:12:55,070 O właśnie. 423 00:12:55,820 --> 00:12:58,520 No i w Utrechcie jest między innymi 424 00:12:58,520 --> 00:12:58,820 właśnie coś takiego, 425 00:12:58,900 --> 00:13:00,320 jak wypisałam sobie: 426 00:13:00,320 --> 00:13:02,760 Etyka, technologia i sztuczna inteligencja w medycynie, 427 00:13:02,820 --> 00:13:04,520 albo Komunikacja w szpitalu, 428 00:13:04,520 --> 00:13:06,620 albo Narracja w praktyce leczenia, 429 00:13:06,780 --> 00:13:08,500 Historia i filozofia w medycynie, 430 00:13:08,540 --> 00:13:09,800 Medycyna humanistyczna. 431 00:13:09,860 --> 00:13:11,780 No niestety ten program OSIRIS, 432 00:13:11,800 --> 00:13:14,740 który odpowiada naszemu USOS-owi, 433 00:13:14,780 --> 00:13:15,800 blokuje w pewnym momencie, 434 00:13:15,840 --> 00:13:17,700 kiedy człowiek nie jest zarejestrowany jako student 435 00:13:17,700 --> 00:13:19,140 i więcej podejrzeć nie można. 436 00:13:19,400 --> 00:13:21,380 Ale na przykład bardzo spodobał mi się oferowany tam, 437 00:13:21,380 --> 00:13:24,520 reklamowany jeszcze przed tą bramką, 438 00:13:25,130 --> 00:13:27,030 kurs medycyny humanistycznej 439 00:13:27,030 --> 00:13:30,590 prowadzony przez interdyscyplinarny team wykładowców na temat, 440 00:13:30,610 --> 00:13:31,030 uwaga, 441 00:13:31,030 --> 00:13:34,490 szczepionek i w tym biorą udział osoby 442 00:13:34,490 --> 00:13:35,490 zajmujące się historią medycyny, 443 00:13:35,550 --> 00:13:37,310 etyką i dzisiejszą wiedzą medyczną. 444 00:13:37,740 --> 00:13:39,300 Czyli coś bardzo gorącego, 445 00:13:39,300 --> 00:13:39,680 bo 446 00:13:39,700 --> 00:13:43,060 wyniesionego na pierwsze strony gazet 447 00:13:43,060 --> 00:13:44,800 za sprawą naszej niedawnej pandemii, 448 00:13:44,800 --> 00:13:47,180 a równocześnie ogląd historyczny, 449 00:13:47,300 --> 00:13:48,460 spojrzenie etyczne, 450 00:13:48,460 --> 00:13:49,920 no i dzisiejsza wiedza medyczna. 451 00:13:49,940 --> 00:13:50,360 W związku z tym 452 00:13:50,380 --> 00:13:50,520 453 00:13:50,520 --> 00:13:51,860 bardzo szerokie spojrzenie, 454 00:13:51,860 --> 00:13:52,120 prawda? 455 00:13:52,180 --> 00:13:53,940 I oni tam też czytają właśnie różne rzeczy. 456 00:13:54,000 --> 00:13:55,540 Widziałam, że był tam nawet jakiś komiks, 457 00:13:55,620 --> 00:13:56,300 także fajne, 458 00:13:56,300 --> 00:13:56,780 fajne rzeczy. 459 00:13:57,320 --> 00:13:59,420 Mają też taką formę briefowania, 460 00:13:59,460 --> 00:14:00,220 bym to nazwała, 461 00:14:00,220 --> 00:14:00,760 blogu. 462 00:14:00,760 --> 00:14:03,420 Można się zapisać jako student medycyny 463 00:14:03,420 --> 00:14:05,680 i dostawać raz na dwa tygodnie tekst lub dzieło sztuki 464 00:14:06,090 --> 00:14:06,870 do przeczytania, 465 00:14:06,870 --> 00:14:07,470 do obejrzenia, 466 00:14:07,470 --> 00:14:09,630 z kilkoma pytaniami po przeczytaniu. 467 00:14:09,630 --> 00:14:10,850 Trzeba na te pytania odpowiedzieć, 468 00:14:10,870 --> 00:14:11,290 coś takiego. 469 00:14:11,850 --> 00:14:13,330 Dobrowolne oczywiście całkowicie. 470 00:14:13,610 --> 00:14:14,690 Fakultatywne zajęcia. 471 00:14:14,930 --> 00:14:15,530 Podejrzewam, 472 00:14:15,530 --> 00:14:16,350 że tak. 473 00:14:17,390 --> 00:14:20,410 Jest kapitalne Muzeum Pamięci, 474 00:14:20,410 --> 00:14:21,310 Muzeum Pamięci 475 00:14:21,310 --> 00:14:22,510 476 00:14:22,630 --> 00:14:24,290 w Rotterdamie, 477 00:14:24,370 --> 00:14:26,090 w którym znajdują się przedmioty, 478 00:14:26,090 --> 00:14:26,710 obrazy, 479 00:14:26,730 --> 00:14:27,310 zapachy, 480 00:14:27,310 --> 00:14:28,810 dźwięki z XX wieku, 481 00:14:28,910 --> 00:14:33,450 pokoje w wystroju z epoki, 482 00:14:33,470 --> 00:14:34,350 z minionych lat. 483 00:14:34,530 --> 00:14:37,270 Na przykład taka tabliczka rejestracyjna roweru, 484 00:14:37,290 --> 00:14:39,190 bo wcześniej rowery miały tablice rejestracyjne, 485 00:14:39,230 --> 00:14:40,370 płaciło się od nich podatek, 486 00:14:40,370 --> 00:14:41,130 tak jak od samochodu, 487 00:14:41,760 --> 00:14:43,560 zestaw narzędzi do naprawy roweru, 488 00:14:43,580 --> 00:14:45,000 coś czego dzisiaj już nikt nie używa, 489 00:14:45,020 --> 00:14:45,220 prawda? 490 00:14:45,740 --> 00:14:47,260 Jakaś stara maszyna do szycia, 491 00:14:47,760 --> 00:14:48,080 piec, 492 00:14:48,100 --> 00:14:49,320 grzejnik na drewno, 493 00:14:49,320 --> 00:14:49,780 na węgiel, 494 00:14:49,780 --> 00:14:50,140 na ropę, 495 00:14:50,200 --> 00:14:50,660 żywność, 496 00:14:50,660 --> 00:14:52,760 kartki żywnościowe z czasów wojny. 497 00:14:52,820 --> 00:14:54,740 No u nas to by była pralka Frania pewnie. 498 00:14:54,840 --> 00:14:55,760 Ale okazuje się, 499 00:14:55,800 --> 00:14:56,220 że osoba, 500 00:14:56,220 --> 00:14:59,160 która odwiedza takie Muzeum Pamięci w Rotterdamie 501 00:14:59,160 --> 00:15:01,060 i zwykle to są oczywiście pomieszczenia 502 00:15:01,060 --> 00:15:03,160 tak skonstruowane i przedmioty tak wyeksponowane, 503 00:15:03,220 --> 00:15:04,280 żeby ich dotknąć, 504 00:15:04,280 --> 00:15:05,480 żeby się nimi bawić, 505 00:15:05,600 --> 00:15:08,160 żeby próbować naprawić ten rower, 506 00:15:08,200 --> 00:15:08,380 prawda? 507 00:15:08,820 --> 00:15:10,020 Dotykamy tych przedmiotów, 508 00:15:10,020 --> 00:15:12,360 faktycznie poprawia to dobrostan, 509 00:15:12,400 --> 00:15:13,620 poprawia to stan, 510 00:15:13,780 --> 00:15:16,520 obniża poziom lęku wyraźnie, 511 00:15:16,600 --> 00:15:17,200 osoby, które są tam, 512 00:15:17,220 --> 00:15:20,180 spędzają czas w tych pomieszczeniach. 513 00:15:20,180 --> 00:15:21,940 Bardzo duże z tego korzyści czerpią. 514 00:15:22,020 --> 00:15:22,800 We Włoszech, 515 00:15:22,800 --> 00:15:23,800 jeśli pozwolisz, 516 00:15:23,800 --> 00:15:24,720 przejdę do Włoch, 517 00:15:24,740 --> 00:15:25,720 wydawałoby się, 518 00:15:25,740 --> 00:15:28,300 że sytuacja powinna mieć się dobrze. 519 00:15:29,020 --> 00:15:31,420 No i tutaj niestety muszę cię rozczarować. 520 00:15:31,500 --> 00:15:31,800 Włosi, 521 00:15:31,900 --> 00:15:32,060 522 00:15:32,140 --> 00:15:33,560 przepraszam za uogólnienie, 523 00:15:33,680 --> 00:15:35,760 ale ja ich postrzegam tak od lat 524 00:15:35,760 --> 00:15:36,380 jako naród bardzo pomysłowy. 525 00:15:36,720 --> 00:15:39,120 I jeśli chodzi o związki choroby, 526 00:15:39,120 --> 00:15:39,580 medycyny, 527 00:15:39,620 --> 00:15:40,360 humanistyki, 528 00:15:40,380 --> 00:15:42,020 mają swoje pionierskie zasługi. 529 00:15:42,040 --> 00:15:42,500 Ja pamiętam, 530 00:15:42,500 --> 00:15:43,720 że to słyszałam, 531 00:15:43,720 --> 00:15:44,640 wiedziałam o takich akcjach. 532 00:15:44,900 --> 00:15:48,400 Ktoś mi przyniósł z Włoch takie ulotki. 533 00:15:48,740 --> 00:15:51,120 Cała akcja nazywała się Poesia Presente, 534 00:15:51,260 --> 00:15:52,240 czy Poezja Obecna. 535 00:15:52,240 --> 00:15:54,160 I chodzi o poezję obecną w szpitalu. 536 00:15:54,340 --> 00:15:54,940 Tam, 537 00:15:55,020 --> 00:15:56,300 gdzie są zamknięte oddziały, 538 00:15:56,320 --> 00:15:57,860 oddziały dla ciężko chorych, 539 00:15:57,860 --> 00:15:58,980 podrzucane są ulotki. 540 00:15:59,440 --> 00:16:00,600 Nie ma na przykład autora, 541 00:16:00,600 --> 00:16:01,280 może jest i autor, 542 00:16:01,420 --> 00:16:01,640 543 00:16:02,080 --> 00:16:04,160 i ta poezja zaczyna żyć swoim życiem, 544 00:16:04,160 --> 00:16:05,160 bo ona trafia do czyichś rąk, 545 00:16:05,220 --> 00:16:05,960 ktoś z nią coś robi, 546 00:16:06,040 --> 00:16:07,420 ta poezja coś z kimś robi, 547 00:16:07,540 --> 00:16:07,720 prawda? 548 00:16:07,880 --> 00:16:09,160 No to są pomysły urocze, 549 00:16:09,220 --> 00:16:10,040 pomysły cudowne, 550 00:16:10,060 --> 00:16:10,860 pomysły Włochów, 551 00:16:11,880 --> 00:16:14,160 fantastyczne właśnie happeningi tego rodzaju. 552 00:16:14,160 --> 00:16:14,860 Czy lekarze, 553 00:16:14,940 --> 00:16:15,360 554 00:16:15,380 --> 00:16:16,360 którzy są bardzo aktywni, 555 00:16:16,360 --> 00:16:18,420 ale to jest wszystko bardzo takie pionierskie, 556 00:16:18,480 --> 00:16:20,060 znaczy bardzo też takie „partyzanckie”. 557 00:16:20,060 --> 00:16:21,400 To nie jest żaden system ujęty. 558 00:16:21,640 --> 00:16:23,820 Na przykład zakładają z jakichś środków, 559 00:16:23,840 --> 00:16:26,100 które mają na badania stricte biomedyczne, 560 00:16:26,120 --> 00:16:28,740 zakładają czasopismo medyczno-humanistyczne. 561 00:16:28,740 --> 00:16:30,000 Albo poezja chorych. 562 00:16:30,020 --> 00:16:32,580 I tam chorzy z tego oddziału na przykład 563 00:16:32,580 --> 00:16:33,900 mogą swoje utwory publikować. 564 00:16:33,980 --> 00:16:34,920 No znam takie przypadki, 565 00:16:34,920 --> 00:16:35,320 sama nawet dwa. 566 00:16:36,600 --> 00:16:39,320 Jeśli jednak chodzi o opiekę nad seniorami, 567 00:16:39,340 --> 00:16:39,860 to zdaje się, 568 00:16:39,900 --> 00:16:44,460 że Włosi przodują w Europie 569 00:16:44,460 --> 00:16:46,840 w oddawaniu swoich rodziców do instytucji opieki. 570 00:16:46,920 --> 00:16:47,700 Nie mówię, 571 00:16:47,720 --> 00:16:48,940 że tak nie jest w Holandii. 572 00:16:48,940 --> 00:16:50,120 Wiemy, jak to wygląda u nas, 573 00:16:50,160 --> 00:16:50,340 prawda? 574 00:16:50,720 --> 00:16:52,840 W Holandii oczywiście domy opieki 575 00:16:52,840 --> 00:16:53,540 również funkcjonują, 576 00:16:53,720 --> 00:16:56,780 ale Holandia od lat stara się promować taką, 577 00:16:56,820 --> 00:16:58,940 propagować taką postawę aktywnego, 578 00:16:58,940 --> 00:16:59,880 samodzielnego seniora: 579 00:16:59,880 --> 00:17:01,880 „Zostań w domu tak długo jak potrafisz, 580 00:17:01,900 --> 00:17:04,560 tak długo jak będziesz sobie mógł 581 00:17:04,560 --> 00:17:05,200 ze wszystkim sam poradzić”. 582 00:17:06,000 --> 00:17:06,460 Jeżeli nie, 583 00:17:06,500 --> 00:17:08,900 to jest naprawdę bardzo aktywna 584 00:17:08,900 --> 00:17:09,260 sieć sąsiedzkiej pomocy. 585 00:17:09,300 --> 00:17:10,160 Znaczy faktycznie rodziny, 586 00:17:10,160 --> 00:17:11,640 które mieszkają wokół tej rodziny, 587 00:17:11,640 --> 00:17:12,480 gdzie jest osoba chora, 588 00:17:12,500 --> 00:17:13,280 mówię o demencji – 589 00:17:13,300 --> 00:17:14,839 to jest przypadek, case study, 590 00:17:15,020 --> 00:17:16,160 który mnie interesuje – 591 00:17:16,240 --> 00:17:18,260 naprawdę wspierają. 592 00:17:18,520 --> 00:17:20,839 No i rozwiązanie typowo holenderskie, 593 00:17:20,880 --> 00:17:21,960 wszystko zminiaturyzowane. 594 00:17:22,099 --> 00:17:24,180 Jeżeli jest tak źle z twoim rodzicem, 595 00:17:24,200 --> 00:17:25,359 że trzeba się nim opiekować, 596 00:17:25,480 --> 00:17:27,560 nie masz czasu jeździć na drugi koniec miasta – 597 00:17:27,680 --> 00:17:28,540 zamów, 598 00:17:28,540 --> 00:17:29,560 wynajmij domek, 599 00:17:29,560 --> 00:17:29,940 kontener, 600 00:17:30,040 --> 00:17:30,960 postaw go w ogrodzie. 601 00:17:31,000 --> 00:17:33,480 Tam twój już niesamodzielny rodzic 602 00:17:33,480 --> 00:17:34,100 wciąż będzie mieszkał sam. 603 00:17:34,540 --> 00:17:36,560 Nie będziesz musiał do niego jeździć 604 00:17:36,560 --> 00:17:36,980 przez całe miasto. 605 00:17:37,060 --> 00:17:39,820 I ten domek, kontener jest ustawiany przez dźwig 606 00:17:39,820 --> 00:17:41,660 w ogrodzie i potem zabierany, 607 00:17:41,680 --> 00:17:42,860 wypożyczany na jakiś czas. 608 00:17:43,100 --> 00:17:46,200 Jeśli chodzi o programy nauczania we Włoszech, 609 00:17:46,200 --> 00:17:48,880 obejmujące medycynę humanistyczną 610 00:17:48,880 --> 00:17:49,620 czy medycynę narracyjną, 611 00:17:49,700 --> 00:17:50,820 to cię zaskoczę, 612 00:17:50,820 --> 00:17:51,580 ale nie ma ich wcale. 613 00:17:52,020 --> 00:17:53,240 Są szczątkowe, 614 00:17:53,260 --> 00:17:55,140 fakultatywne propozycje. 615 00:17:55,340 --> 00:17:57,940 Bardzo zaskakująco tego mało na uczelniach. 616 00:17:58,000 --> 00:18:00,060 Pomysły pierwszych seminariów i konferencji 617 00:18:00,060 --> 00:18:01,000 to oczywiście miała Bolonia, 618 00:18:01,120 --> 00:18:02,280 najstarsza uczelnia, 619 00:18:04,280 --> 00:18:05,440 jakieś 15 lat temu, 620 00:18:05,520 --> 00:18:07,660 to wszystko jakoś potem zanikło, 621 00:18:07,660 --> 00:18:09,320 upadło po paru seminariach, 622 00:18:09,320 --> 00:18:11,280 po pomyśle zrobienia zespołów badawczych. 623 00:18:11,300 --> 00:18:12,820 Jeszcze są ślady gdzieś w internecie, 624 00:18:12,820 --> 00:18:15,260 ale to naprawdę nie funkcjonuje ponad dekadę. 625 00:18:15,580 --> 00:18:16,340 Widać było, 626 00:18:16,400 --> 00:18:18,200 że te zainteresowania wtedy jakoś tak 627 00:18:18,200 --> 00:18:18,560 z ogromną mocą 628 00:18:19,150 --> 00:18:20,430 zaczęły istnieć, 629 00:18:20,430 --> 00:18:20,870 Powiedzmy. 630 00:18:20,870 --> 00:18:21,050 631 00:18:21,230 --> 00:18:22,990 A jedyną uczelnią, 632 00:18:22,990 --> 00:18:25,890 gdzie jest „master” z medical humanities 633 00:18:25,890 --> 00:18:29,370 jest neapolitańska uczelnia Suor Orsola Benincasa. 634 00:18:29,490 --> 00:18:31,710 Ma jedyny taki „master” we Włoszech. 635 00:18:31,850 --> 00:18:35,010 Byłam tam dwukrotnie na jakimś takim programie 636 00:18:35,010 --> 00:18:35,230 „visiting”. 637 00:18:35,250 --> 00:18:36,850 Bardzo mi się fajnie tam pracowało. 638 00:18:36,930 --> 00:18:41,310 Teraz powstał zespół badawczy 639 00:18:41,310 --> 00:18:42,330 właśnie związany z medycyną humanistyczną, 640 00:18:42,330 --> 00:18:42,830 641 00:18:42,890 --> 00:18:43,830 w Modenie. 642 00:18:44,770 --> 00:18:46,490 I tutaj promotorem, 643 00:18:46,490 --> 00:18:48,390 pomysłodawcą jest Stefano Calabrese, 644 00:18:48,510 --> 00:18:50,810 to jest chyba najważniejsze nazwisko we Włoszech, 645 00:18:50,810 --> 00:18:52,630 jeśli chodzi o takie różne inicjatywy, 646 00:18:52,630 --> 00:18:55,350 konferencje i pomysły medyczno-humanistyczne. 647 00:18:55,930 --> 00:18:57,310 Oczywiście italianista, 648 00:18:57,390 --> 00:18:59,410 także mówię w tej chwili o literaturoznawcach, 649 00:18:59,410 --> 00:19:02,790 bo i w Neapolu, i to jakby jest poza medycyną 650 00:19:02,790 --> 00:19:03,270 i w Modenie. 651 00:19:03,530 --> 00:19:05,050 W Bolonii, 652 00:19:05,050 --> 00:19:07,670 która miała taki pomysł i tam się lekarze 653 00:19:07,670 --> 00:19:08,350 tym na początku zajęli, 654 00:19:08,390 --> 00:19:10,250 ale jakoś tak wszystko potem ucichło. 655 00:19:10,820 --> 00:19:11,980 W tej chwili 656 00:19:12,120 --> 00:19:12,640 znalazłam, 657 00:19:12,680 --> 00:19:14,520 bo właśnie mi Stefano mówił o tym Calabrese, 658 00:19:14,680 --> 00:19:17,540 że jest coś takiego jak Graphic Medicine. 659 00:19:17,940 --> 00:19:18,360 Myślę sobie, 660 00:19:18,400 --> 00:19:18,680 no dobrze, 661 00:19:18,720 --> 00:19:19,740 ale co to ta Graphic Medicine, 662 00:19:19,940 --> 00:19:22,140 co ten program tej medycyny graficznej robi 663 00:19:22,140 --> 00:19:22,660 w tej Bolonii, 664 00:19:22,660 --> 00:19:22,860 665 00:19:22,940 --> 00:19:25,540 na Wydziale Medycznym, 666 00:19:25,540 --> 00:19:26,760 na Campus Medico? 667 00:19:27,400 --> 00:19:28,500 I co się okazuje, 668 00:19:28,500 --> 00:19:29,000 że to 669 00:19:29,000 --> 00:19:30,300 670 00:19:30,340 --> 00:19:31,120 seminarium, 671 00:19:31,260 --> 00:19:32,800 nawet nie wiem, jak to określić, 672 00:19:32,800 --> 00:19:33,800 jaki jest rodzaj, 673 00:19:33,800 --> 00:19:33,960 674 00:19:34,020 --> 00:19:35,140 tylko to nie jest przedmiot, dyscyplina, 675 00:19:35,630 --> 00:19:39,850 to jest utworzone w ośrodku anatomii, 676 00:19:39,850 --> 00:19:42,750 Centro di Anatomia Umana Uniwersytetu w Bolonii. 677 00:19:42,850 --> 00:19:46,030 Oczywiście pomysł jest dosyć stary, 678 00:19:46,030 --> 00:19:46,870 bo z 2000 roku, 679 00:19:47,020 --> 00:19:48,180 chyba siódmego roku, 680 00:19:48,260 --> 00:19:48,520 nie wiem, 681 00:19:48,520 --> 00:19:49,380 czy to jest siódmy rok, 682 00:19:49,400 --> 00:19:49,920 czy dwunasty, 683 00:19:49,960 --> 00:19:50,920 sprawdzałyśmy datę. 684 00:19:51,020 --> 00:19:51,460 Piętnasty. 685 00:19:52,480 --> 00:19:54,480 Chodzi o medycynę graficzną. 686 00:19:54,480 --> 00:19:56,620 Pierwszy manifest to jest właśnie tutaj 687 00:19:56,620 --> 00:19:58,700 polsko brzmiące nazwisko MK Czerwiec. 688 00:19:58,700 --> 00:20:01,260 Między innymi wśród założycieli mamy tam rysownika, 689 00:20:01,380 --> 00:20:02,220 pielęgniarkę, 690 00:20:02,240 --> 00:20:02,720 lekarza, 691 00:20:02,720 --> 00:20:03,900 cały zespół osób, 692 00:20:03,980 --> 00:20:06,280 które tą medycyną graficzną się zajmowały. 693 00:20:07,580 --> 00:20:09,740 Natomiast czemu służy medycyna? 694 00:20:09,840 --> 00:20:10,800 I to jest ciekawostka. 695 00:20:11,480 --> 00:20:16,360 Czemu służy ta medycyna graficzna 696 00:20:16,360 --> 00:20:18,040 w Centrum Anatomii Człowieka Uniwersytetu w Bolonii? 697 00:20:18,520 --> 00:20:21,120 Wprowadzono medycynę graficzną jako możliwe narzędzie 698 00:20:21,120 --> 00:20:22,880 pobudzające do rozmów. 699 00:20:23,460 --> 00:20:25,540 Młodzi studenci, 700 00:20:25,540 --> 00:20:28,820 młodzi lekarze uczą się posługiwać obrazem 701 00:20:28,820 --> 00:20:29,420 i komiksem. 702 00:20:29,460 --> 00:20:30,260 Rysować się uczą. 703 00:20:30,360 --> 00:20:31,320 Rysować również. 704 00:20:32,060 --> 00:20:36,120 Uczą się rozmów z pacjentami i ich rodzinami, 705 00:20:36,120 --> 00:20:37,020 chodzi o donację ciał. 706 00:20:37,830 --> 00:20:38,150 Wiemy, 707 00:20:38,150 --> 00:20:39,030 że donacja ciał, 708 00:20:39,030 --> 00:20:40,130 jeśli chodzi o anatomię, 709 00:20:40,130 --> 00:20:43,050 w przeszłości ma długą historię 710 00:20:43,050 --> 00:20:43,810 i dosyć nawet kryminalną, 711 00:20:43,810 --> 00:20:47,730 bo przecież ciała były wykradane z grobów nocą 712 00:20:47,730 --> 00:20:48,350 do sekcji. 713 00:20:48,810 --> 00:20:51,150 Poddawano też sekcji oczywiście ciała skazańców. 714 00:20:51,270 --> 00:20:54,450 W związku z tym studenci medycyny na kierunku, 715 00:20:54,450 --> 00:20:55,990 czy na tych zajęciach z anatomii, 716 00:20:55,990 --> 00:20:59,150 uczą się posługiwać się komiksem 717 00:20:59,150 --> 00:21:00,470 jako innowacyjną metodą komunikacji. 718 00:21:00,970 --> 00:21:02,190 No i wykorzystuje się wszystko to, 719 00:21:02,210 --> 00:21:03,530 co komiks ma do zaoferowania, 720 00:21:03,570 --> 00:21:07,150 czyli ten duży potencjał emocji, 721 00:21:07,150 --> 00:21:08,890 ten wpływ na odbiorcę, 722 00:21:08,950 --> 00:21:10,930 łatwość, 723 00:21:10,930 --> 00:21:12,750 z jaką komiks przyciąga i wydaje się, 724 00:21:12,790 --> 00:21:17,120 że też łatwość rozumienia tej formy komunikacji. 725 00:21:17,120 --> 00:21:17,280 726 00:21:17,360 --> 00:21:19,180 Na przykład w przychodniach zdrowia we Włoszech 727 00:21:19,180 --> 00:21:19,700 To też jest ciekawe. 728 00:21:19,800 --> 00:21:20,420 Bardzo często to, 729 00:21:20,480 --> 00:21:22,280 co u nas jest przekazane werbalnie, 730 00:21:22,280 --> 00:21:25,740 tam pojawia się jako rysunki z komentarzem słownym. 731 00:21:25,740 --> 00:21:28,520 To jest dosłownie medycyna graficzna 732 00:21:28,520 --> 00:21:28,980 w przychodniach zdrowia. 733 00:21:29,020 --> 00:21:30,100 I to akurat funkcjonuje. 734 00:21:30,160 --> 00:21:31,280 Natomiast nie ma tego, 735 00:21:31,300 --> 00:21:32,220 poza tym jedynym, 736 00:21:32,220 --> 00:21:32,960 co znalazłem właśnie, 737 00:21:33,000 --> 00:21:36,040 Graphic Medicine w Centrum Anatomii Człowieka 738 00:21:36,040 --> 00:21:36,620 w Bolonii, 739 00:21:36,620 --> 00:21:39,920 na żadnym innym kierunku medycznym we Włoszech 740 00:21:39,920 --> 00:21:40,580 to nie występuje. 741 00:21:40,960 --> 00:21:42,140 Po co, ciekawe, to jest? 742 00:21:42,180 --> 00:21:42,600 Tak oglądam, 743 00:21:42,640 --> 00:21:43,850 bo mamy tutaj książkę, 744 00:21:43,910 --> 00:21:47,070 podamy później namiary bibliograficzne, 745 00:21:47,130 --> 00:21:48,670 może nawet zrobimy zdjęcie, 746 00:21:48,830 --> 00:21:49,950 tak pomyślałam, 747 00:21:49,950 --> 00:21:52,670 że dobrze by było może właśnie studentów medycyny 748 00:21:52,670 --> 00:21:54,450 uczyć też trochę rysować, 749 00:21:54,450 --> 00:21:55,630 może niekoniecznie komiks, 750 00:21:55,650 --> 00:21:57,850 ale czasami jak się tłumaczy pacjentowi 751 00:21:57,850 --> 00:21:58,170 pewne rzeczy, 752 00:21:58,370 --> 00:21:59,090 nie wiem, 753 00:21:59,130 --> 00:22:01,950 na przykład budowę nebulizatora albo czegoś takiego, 754 00:22:02,210 --> 00:22:04,290 to mogliby zrobić rysunek, 755 00:22:04,290 --> 00:22:06,970 bo jakby w takiej formie graficznej 756 00:22:06,970 --> 00:22:08,910 można wzmocnić swój przekaz i coś po prostu wytłumaczyć 757 00:22:08,910 --> 00:22:09,210 w ten sposób. 758 00:22:10,200 --> 00:22:11,560 [Marta Chojnacka-Kuraś] Czyli właściwie okazuje się, 759 00:22:11,620 --> 00:22:15,520 że w tych programach kształcenia medyków 760 00:22:15,520 --> 00:22:18,120 nie odstajemy jakoś znacząco. 761 00:22:18,720 --> 00:22:20,080 Mam wrażenie, 762 00:22:20,080 --> 00:22:21,400 jak sobie tak przeglądałam, 763 00:22:21,420 --> 00:22:25,320 na czym polega właściwie obecność humanistyki 764 00:22:25,320 --> 00:22:26,540 w medycynie, 765 00:22:26,560 --> 00:22:27,940 na studiach medycznych, 766 00:22:27,940 --> 00:22:29,500 w programach medycznych, 767 00:22:29,500 --> 00:22:33,100 to tam właściwie humanistyka to jest etyka, 768 00:22:35,000 --> 00:22:35,500 psychologia, 769 00:22:35,500 --> 00:22:36,000 filozofia, 770 00:22:36,000 --> 00:22:36,200 771 00:22:36,240 --> 00:22:38,220 tak rozumiana humanistyka, 772 00:22:38,220 --> 00:22:40,620 więc oczywiście studenci uczą się 773 00:22:41,150 --> 00:22:42,050 elementów prawa, 774 00:22:42,090 --> 00:22:42,770 etyki, 775 00:22:42,850 --> 00:22:43,570 bioetyki. 776 00:22:43,890 --> 00:22:44,870 [Hanna Serkowska] Jeśli mogę ci przerwać, 777 00:22:44,910 --> 00:22:45,310 etyka, 778 00:22:45,410 --> 00:22:45,750 pamiętaj, 779 00:22:45,770 --> 00:22:47,430 że musiała się zmierzyć z historią medycyny, 780 00:22:47,530 --> 00:22:48,010 coś za coś. 781 00:22:48,030 --> 00:22:48,310 Otóż, 782 00:22:48,310 --> 00:22:49,850 a to właśnie jeszcze historia medycyny. 783 00:22:49,870 --> 00:22:51,270 Jeszcze była walka o to, 784 00:22:51,310 --> 00:22:52,630 jeżeli są osoby, 785 00:22:52,690 --> 00:22:53,650 które się wykształciły, 786 00:22:53,650 --> 00:22:54,970 mają swoich doktorantów, 787 00:22:54,990 --> 00:22:56,590 to jest całe jakby terytorium, 788 00:22:56,690 --> 00:22:58,150 które istnieje, 789 00:22:58,170 --> 00:22:58,770 funkcjonuje. 790 00:22:58,890 --> 00:23:01,730 I ta historia medycyny musiała się troszkę 791 00:23:01,730 --> 00:23:03,190 posunąć godzinowo w programie, 792 00:23:03,190 --> 00:23:05,110 bo nie można tych programów bez końca rozciągać, 793 00:23:05,130 --> 00:23:05,230 prawda? 794 00:23:05,370 --> 00:23:06,730 Oni się muszą uczyć przede wszystkim. 795 00:23:06,810 --> 00:23:08,110 796 00:23:08,690 --> 00:23:10,150 I musiała wejść etyka. 797 00:23:10,780 --> 00:23:12,420 I to było kosztem historii medycyny. 798 00:23:12,500 --> 00:23:13,040 Także te boje, 799 00:23:13,060 --> 00:23:14,340 które toczyli etycy, 800 00:23:14,440 --> 00:23:15,080 bioetycy, 801 00:23:15,120 --> 00:23:18,940 żeby wejść na teren właśnie do kurikulum medycznego, 802 00:23:19,000 --> 00:23:22,880 odbywały się często kosztem historii medycyny. 803 00:23:22,940 --> 00:23:23,400 W niektórych, 804 00:23:23,420 --> 00:23:24,060 na przykład w Niemczech wiem, 805 00:23:24,140 --> 00:23:25,880 że na niektórych uniwersytetach ta historia medycyny 806 00:23:25,880 --> 00:23:26,920 została zamknięta, 807 00:23:26,920 --> 00:23:27,980 bo weszła etyka. 808 00:23:28,340 --> 00:23:28,760 No właśnie, 809 00:23:28,760 --> 00:23:29,500 ale to cały czas są 810 00:23:30,190 --> 00:23:31,690 takie obszary humanistyczne, 811 00:23:31,730 --> 00:23:32,790 ale nie filologiczne, 812 00:23:32,810 --> 00:23:33,290 prawda? 813 00:23:33,410 --> 00:23:34,290 Nie literatura, 814 00:23:34,290 --> 00:23:36,670 już nie mówiąc o językoznawstwie czy o 815 00:23:36,670 --> 00:23:38,150 kulturoznawstwie. 816 00:23:38,610 --> 00:23:42,010 A teraz ta medycyna narracyjna ma jakby taką szansę 817 00:23:42,010 --> 00:23:44,610 właśnie zwrócić się ku narracji jako takiej 818 00:23:44,610 --> 00:23:45,370 kategorii, 819 00:23:45,370 --> 00:23:45,530 820 00:23:45,570 --> 00:23:47,370 która się bardzo realizuje właśnie 821 00:23:47,930 --> 00:23:48,310 w tekstach, 822 00:23:48,350 --> 00:23:48,990 w literaturze, 823 00:23:49,010 --> 00:23:49,550 ale też w tym, 824 00:23:49,570 --> 00:23:51,810 jak my mówimy po prostu o swoim doświadczeniu, 825 00:23:51,810 --> 00:23:52,290 o życiu. 826 00:23:52,410 --> 00:23:54,770 Więc może i literaturoznawstwo, 827 00:23:54,770 --> 00:23:56,030 i językoznawstwo, 828 00:23:56,050 --> 00:23:58,610 i te wszystkie takie filologiczne aspekty humanistyki 829 00:23:58,610 --> 00:24:02,090 jakoś tam zagoszczą właśnie w tym kurikulum 830 00:24:02,090 --> 00:24:04,130 medycznym na uniwersytetach. 831 00:24:04,570 --> 00:24:06,690 Zahaczyłabym jeszcze o to pojęcie właśnie medical 832 00:24:06,690 --> 00:24:07,170 humanities. 833 00:24:07,850 --> 00:24:11,230 Mam kłopot z uporządkowaniem trochę tej terminologii. 834 00:24:11,250 --> 00:24:11,810 Ja sobie kiedyś 835 00:24:11,810 --> 00:24:11,910 836 00:24:11,950 --> 00:24:15,130 wrzuciłam do tłumacza Google właśnie „medical 837 00:24:15,130 --> 00:24:15,630 humanities”. 838 00:24:15,910 --> 00:24:17,230 Weź mi to na polski przetłumacz. 839 00:24:18,199 --> 00:24:19,120 „Medycyna humanistyczna”, 840 00:24:19,120 --> 00:24:19,280 tak, 841 00:24:19,320 --> 00:24:19,520 aha. 842 00:24:19,980 --> 00:24:21,220 „humanistyka medyczna”, 843 00:24:21,260 --> 00:24:23,260 „medycyna humanistyczna”, 844 00:24:23,260 --> 00:24:26,180 a najbardziej mi się podobało „humanistyczne medyczne”, 845 00:24:26,200 --> 00:24:27,480 to mi się bardzo podobało, 846 00:24:27,480 --> 00:24:29,340 chociaż nie wiadomo jaka relacja ma być, 847 00:24:29,380 --> 00:24:31,640 ale może być chyba „humanistyczne aspekty medycyny”, 848 00:24:31,720 --> 00:24:34,340 ale są trochę równe sensy, które 849 00:24:34,340 --> 00:24:34,540 850 00:24:34,580 --> 00:24:36,700 w tych tłumaczeniach polskich się pojawiają, 851 00:24:36,860 --> 00:24:39,440 a możemy też spotkać się z takim określeniem 852 00:24:39,440 --> 00:24:41,080 „humanizacja medycyny”. 853 00:24:41,630 --> 00:24:42,010 Nie wiem, 854 00:24:42,030 --> 00:24:43,290 czy słyszałaś takie pojęcie. 855 00:24:43,330 --> 00:24:44,770 Ono jest jakby taką reakcją, 856 00:24:44,830 --> 00:24:46,710 odpowiedzią na dehumanizację. 857 00:24:46,770 --> 00:24:47,910 Czyli jakby mam poczucie, 858 00:24:47,910 --> 00:24:50,830 że medycyna się zdehumanizowała i musimy zrobić coś, 859 00:24:50,890 --> 00:24:53,510 żeby ją z powrotem zhumanizować. 860 00:24:53,630 --> 00:24:56,390 Chociaż w tym jest taki aspekt dynamiczny takiego 861 00:24:56,390 --> 00:24:58,410 działania nastawionego na cel, 862 00:24:58,610 --> 00:25:00,470 więc spora jest ta różnorodność. 863 00:25:01,190 --> 00:25:03,130 Właśnie pod względem językowym trudno powiedzieć, 864 00:25:03,270 --> 00:25:06,890 żeby te wyrażenia były jakby tożsame ze sobą. 865 00:25:07,620 --> 00:25:09,160 Właściwie zastanawiam się sama, 866 00:25:09,220 --> 00:25:11,700 co się kryje pod tym pojęciem „medical humanities”, 867 00:25:12,000 --> 00:25:14,980 czy właśnie jakbyśmy powiedziały „humanistyka medyczna”? 868 00:25:15,120 --> 00:25:17,680 No kryje się chyba pewien projekt i pewna utopia, 869 00:25:17,720 --> 00:25:20,700 to znaczy na pewno są praktyczne przesłanki tego, 870 00:25:20,880 --> 00:25:21,340 takie, 871 00:25:21,360 --> 00:25:24,480 że medycyna zaczęła być za droga, 872 00:25:24,480 --> 00:25:25,420 nie tylko dlatego, 873 00:25:25,540 --> 00:25:29,680 że w pewnym momencie nawet i uprawiający ją 874 00:25:29,700 --> 00:25:29,900 875 00:25:29,900 --> 00:25:31,820 lekarze stwierdzili, 876 00:25:31,820 --> 00:25:33,420 że przez jakiś czas, 877 00:25:33,440 --> 00:25:34,160 878 00:25:34,180 --> 00:25:35,700 były jakieś zaniedbane obszary, 879 00:25:35,700 --> 00:25:35,960 prawda, 880 00:25:36,020 --> 00:25:40,360 może nastąpiła nadmierna medykalizacja, 881 00:25:40,380 --> 00:25:42,320 może ta medycyna patriarchalna, 882 00:25:42,320 --> 00:25:43,560 gdzie nie widzi się pacjenta, 883 00:25:43,560 --> 00:25:45,680 tylko wszystko jest oparte na faktach, 884 00:25:45,680 --> 00:25:46,740 na wynikach badań, 885 00:25:46,740 --> 00:25:48,360 diagnostyka i farmakologia, 886 00:25:48,500 --> 00:25:50,640 interesujemy się chorymi jego organami, 887 00:25:50,640 --> 00:25:50,800 prawda, 888 00:25:50,860 --> 00:25:51,880 diagnoza do widzenia, 889 00:25:51,880 --> 00:25:52,460 recepta, 890 00:25:52,460 --> 00:25:55,660 ale i to się okazało zbyt drogie. 891 00:25:56,200 --> 00:25:58,980 I chyba nie tylko oddzielone od pacjenta i 892 00:25:58,980 --> 00:25:59,900 zdehumanizowane, 893 00:26:00,000 --> 00:26:02,020 też i niebezpieczne, 894 00:26:02,040 --> 00:26:03,440 dlatego że do momentu, 895 00:26:03,440 --> 00:26:06,560 kiedy nie padł pomysł wprowadzenia tej poinformowanej 896 00:26:06,560 --> 00:26:07,360 zgody pacjenta, 897 00:26:07,500 --> 00:26:10,480 no pacjent mógł się skarżyć i czasami mógł też 898 00:26:10,480 --> 00:26:11,060 próbować, 899 00:26:11,140 --> 00:26:11,400 900 00:26:11,460 --> 00:26:14,780 podejmować jakieś działania natury prawnej. 901 00:26:15,310 --> 00:26:16,350 Więc niezadowolenie, 902 00:26:16,350 --> 00:26:18,150 skargi i inne konsekwencje, 903 00:26:18,170 --> 00:26:21,190 z którymi szpital musiał się borykać, 904 00:26:21,190 --> 00:26:22,990 w którym dany lekarz pracuje, 905 00:26:23,010 --> 00:26:24,110 na pewno nie były dobre, 906 00:26:24,190 --> 00:26:25,930 ale głównie chyba chodziło o to, 907 00:26:25,990 --> 00:26:28,770 żeby te wybory medyczne były tańsze, 908 00:26:28,790 --> 00:26:30,850 ponieważ okazało się, 909 00:26:30,910 --> 00:26:32,410 że wystarczy posłuchać pacjenta. 910 00:26:33,330 --> 00:26:34,050 Parę minut, 911 00:26:34,110 --> 00:26:35,570 żeby nie zlecać niepotrzebnych, 912 00:26:35,570 --> 00:26:36,810 a bardzo kosztownych badań. 913 00:26:37,490 --> 00:26:38,250 I myślę, 914 00:26:38,250 --> 00:26:40,670 że to na pewno były praktyczne względy. 915 00:26:40,670 --> 00:26:41,230 Tak myślę, 916 00:26:41,470 --> 00:26:42,750 moje doświadczenie mi podpowiada. 917 00:26:42,890 --> 00:26:43,530 Poza tym, 918 00:26:43,550 --> 00:26:44,850 że oczywiście jest do doświadczenie dehumanizujące, 919 00:26:45,070 --> 00:26:46,010 pacjent czuje się niesłuchany, 920 00:26:46,130 --> 00:26:47,470 cóż on może tam radzić, 921 00:26:47,510 --> 00:26:47,870 nie wie. 922 00:26:48,050 --> 00:26:50,470 Ale są granice i etyki, 923 00:26:50,510 --> 00:26:53,350 i są granice tej zgody poinformowanej, 924 00:26:53,350 --> 00:26:55,790 bo jak można w ciągu kilku minut poinformować 925 00:26:55,790 --> 00:26:58,430 pacjenta wyczerpująco, 926 00:26:58,470 --> 00:26:59,570 927 00:26:59,610 --> 00:27:00,650 w tak złożonej materii, 928 00:27:00,650 --> 00:27:03,190 jak choroba i konsekwencje jakiegoś zabiegu i 929 00:27:03,190 --> 00:27:04,850 możliwość stosowania różnych zabiegów. 930 00:27:06,870 --> 00:27:08,450 Pacjent przyjmuje do wiadomości, 931 00:27:08,450 --> 00:27:09,510 że został poinformowany, 932 00:27:09,530 --> 00:27:11,130 podpisuje i tak dalej. 933 00:27:11,330 --> 00:27:11,790 Myślę, 934 00:27:11,830 --> 00:27:13,070 że były praktyczne względy, 935 00:27:13,070 --> 00:27:13,390 te dwa, 936 00:27:13,430 --> 00:27:14,410 o których wspomniałam. 937 00:27:14,950 --> 00:27:16,830 Natomiast przełom nastąpił, 938 00:27:16,830 --> 00:27:20,590 czyli taki odwrót od tej silnie stechnicyzowanej i 939 00:27:20,590 --> 00:27:24,650 zmedykalizowanej i opartej tylko i wyłącznie na 940 00:27:24,650 --> 00:27:26,250 badaniach, 941 00:27:26,250 --> 00:27:27,450 wynikach badań medycyny. 942 00:27:28,280 --> 00:27:30,980 Ten przełom nastąpił chyba w latach osiemdziesiątych, 943 00:27:30,980 --> 00:27:33,340 kiedy właśnie to środowisko medyczne zaczęło się 944 00:27:33,340 --> 00:27:36,800 zmagać z różnymi systemowymi zaniedbaniami i 945 00:27:36,800 --> 00:27:41,500 uprzedzeniami, skargami pacjentów i zdiagnozowano po 946 00:27:41,500 --> 00:27:44,380 raz pierwszy całą grupę dolegliwości, 947 00:27:44,460 --> 00:27:46,080 które wcześniej nie były 948 00:27:47,290 --> 00:27:47,670 nazwane, 949 00:27:47,730 --> 00:27:48,990 wręcz niezidentyfikowane. 950 00:27:49,050 --> 00:27:51,150 A niezidentyfikowane kojarzą się oczywiście z 951 00:27:51,150 --> 00:27:51,610 piętnem, 952 00:27:51,630 --> 00:27:53,510 no bo jak ktoś na coś narzeka, 953 00:27:53,510 --> 00:27:55,790 a nie ma nazwy na tą przypadłość, 954 00:27:55,850 --> 00:27:56,510 no to być może, 955 00:27:56,510 --> 00:27:57,830 że jest to jakieś zaburzenie, 956 00:27:57,850 --> 00:27:58,130 957 00:27:58,330 --> 00:27:59,030 afektywne. 958 00:27:59,950 --> 00:28:03,370 Więc to wszystko jakby dojrzało do takiej sytuacji, 959 00:28:03,410 --> 00:28:04,190 że w połowie lat 80. 960 00:28:04,530 --> 00:28:06,770 ta inicjatywa wyszła ze strony medycyny. 961 00:28:06,810 --> 00:28:09,130 I to pod takim pięknym szyldem zaczynała się 962 00:28:09,130 --> 00:28:10,370 odbywać humanizacja, 963 00:28:10,390 --> 00:28:11,570 humanizacja jest potrzebna. 964 00:28:11,590 --> 00:28:14,750 Wydaje się, że też na tej fali Rita Charon wypłynęła. 965 00:28:14,770 --> 00:28:16,610 Być może ona jako osoba, 966 00:28:16,610 --> 00:28:19,690 która była lekarzem i wykładała medycynę, 967 00:28:19,730 --> 00:28:22,030 sama też doświadczyła tych potrzeb i widziała te 968 00:28:22,030 --> 00:28:22,530 potrzeby. 969 00:28:22,630 --> 00:28:23,710 To jest ciekawe dla nas. 970 00:28:23,730 --> 00:28:25,510 Myśmy się poczuli natychmiast dowartościowani. 971 00:28:25,530 --> 00:28:26,250 My humaniści, 972 00:28:26,330 --> 00:28:27,750 my historycy sztuki, 973 00:28:27,850 --> 00:28:28,910 my poeci. 974 00:28:29,130 --> 00:28:30,170 autorzy filmów, 975 00:28:30,170 --> 00:28:33,270 że nagle wyciąga do nas rękę medycyna i chce z 976 00:28:33,270 --> 00:28:34,470 nami coś razem robić. 977 00:28:34,550 --> 00:28:35,790 Ja mówię o Stanach oczywiście. 978 00:28:36,630 --> 00:28:38,850 I w miejsce tej evidence-based, 979 00:28:39,030 --> 00:28:41,410 czyli tej medycyny opartej na faktach i na 980 00:28:41,410 --> 00:28:42,010 badaniach, 981 00:28:42,030 --> 00:28:44,470 nie tyle miała się pojawić medycyna narracyjna, 982 00:28:44,510 --> 00:28:46,410 kładąca nacisk na narrację, 983 00:28:46,430 --> 00:28:47,770 może jednak komunikację, 984 00:28:47,790 --> 00:28:47,970 prawda? 985 00:28:48,110 --> 00:28:50,810 Czapliński ma rację z komunikacją. 986 00:28:51,400 --> 00:28:54,520 Co ta medycyna narracyjna ma być włączona, 987 00:28:54,520 --> 00:28:55,180 wchłonięta, 988 00:28:55,200 --> 00:28:57,500 czyli ta evidence-based ma być uzupełniona o 989 00:28:57,500 --> 00:29:00,340 narrative medicine i mają stworzyć razem EBNM, 990 00:29:00,400 --> 00:29:02,520 czyli evidence-based narrative medicine. 991 00:29:03,160 --> 00:29:04,120 No wiemy, 992 00:29:04,120 --> 00:29:05,620 jak to się odbywało. 993 00:29:06,340 --> 00:29:08,220 Charon ma wielkie zasługi na tym polu, 994 00:29:08,220 --> 00:29:08,420 naprawdę. 995 00:29:09,140 --> 00:29:10,080 Można pojechać, 996 00:29:10,080 --> 00:29:11,720 zapisać się na jej seminaria, 997 00:29:11,760 --> 00:29:12,620 na jej workshopy, 998 00:29:12,620 --> 00:29:14,180 które prowadzą jej asystenci, 999 00:29:14,180 --> 00:29:15,020 jej wychowankowie. 1000 00:29:15,180 --> 00:29:16,100 Bardzo ciekawe rzeczy, 1001 00:29:16,160 --> 00:29:16,380 Naprawdę, 1002 00:29:17,580 --> 00:29:19,420 pozwalające nawiązać kontakt w grupie. 1003 00:29:19,460 --> 00:29:20,920 To nawet takie metodycznie 1004 00:29:20,920 --> 00:29:21,120 1005 00:29:21,180 --> 00:29:22,400 ciekawe rozwiązania, 1006 00:29:22,400 --> 00:29:24,020 jeśli chodzi o te kompetencje narracyjne, 1007 00:29:24,040 --> 00:29:24,940 których ona uczy 1008 00:29:25,370 --> 00:29:27,590 studentów medycyny i młodych lekarzy. 1009 00:29:27,610 --> 00:29:28,790 I te spostrzeżenia faktycznie, 1010 00:29:28,810 --> 00:29:29,730 powiedziałabym, 1011 00:29:29,730 --> 00:29:32,130 że są wartościowe i godne zastosowania, 1012 00:29:32,130 --> 00:29:35,650 tylko że przy tym tak obciążonym programie nauczania 1013 00:29:35,650 --> 00:29:36,330 na medycynie, 1014 00:29:36,410 --> 00:29:38,510 no któż może jeszcze coś tam dodać, 1015 00:29:38,510 --> 00:29:38,690 prawda? 1016 00:29:38,750 --> 00:29:40,250 Korzyści też są istotne, 1017 00:29:40,250 --> 00:29:41,410 choć są niewymierne. 1018 00:29:41,470 --> 00:29:42,830 I tutaj znowu można powiedzieć, 1019 00:29:42,910 --> 00:29:44,250 że są to korzyści przeszacowane, 1020 00:29:44,370 --> 00:29:44,570 prawda? 1021 00:29:46,090 --> 00:29:48,870 Studenci uczą się tej narracji i tego uważnego 1022 00:29:48,870 --> 00:29:51,450 słuchania i produktywnego czytania, 1023 00:29:51,450 --> 00:29:52,670 ale jak to zmierzyć? 1024 00:29:52,890 --> 00:29:54,430 W związku z tym niepoliczalność… 1025 00:29:54,470 --> 00:29:58,310 Znowuż tutaj pokutuje medycyna oparta na faktach, 1026 00:29:58,330 --> 00:29:59,030 niepoliczalność, 1027 00:29:59,030 --> 00:30:00,150 niewymierność tych korzyści, 1028 00:30:00,170 --> 00:30:02,590 przeciążenie tych rozbudowanych programów nauczania, 1029 00:30:02,650 --> 00:30:03,910 no i nieostrość metodologiczna, 1030 00:30:03,930 --> 00:30:05,090 cały czas od samego początku, 1031 00:30:05,150 --> 00:30:05,770 co to jest, 1032 00:30:05,890 --> 00:30:06,490 to jest twoje pytanie, 1033 00:30:06,630 --> 00:30:07,130 co to jest, 1034 00:30:07,170 --> 00:30:07,350 prawda? 1035 00:30:07,830 --> 00:30:09,510 Do czego to przykleić? 1036 00:30:09,730 --> 00:30:10,830 No zalety są, 1037 00:30:11,030 --> 00:30:14,890 no jednak chociaż sam fakt postawienia problemu, 1038 00:30:14,890 --> 00:30:15,050 prawda, 1039 00:30:15,110 --> 00:30:17,430 zwrócenia na ten problem uwagi. 1040 00:30:18,010 --> 00:30:18,150 To, 1041 00:30:18,190 --> 00:30:20,850 że rozmawiając z kimś musimy też patrzeć na mimikę, 1042 00:30:20,930 --> 00:30:21,510 na gesty, 1043 00:30:21,510 --> 00:30:22,130 na przemilczenia, 1044 00:30:22,190 --> 00:30:23,350 na nastrój tej osoby, 1045 00:30:23,590 --> 00:30:25,030 na niepokój, 1046 00:30:25,030 --> 00:30:26,930 szacunek dla pacjenta, 1047 00:30:26,990 --> 00:30:28,210 dla jego doświadczenia, 1048 00:30:28,230 --> 00:30:29,350 dla jego statusu, 1049 00:30:29,350 --> 00:30:30,230 dla jego historii, 1050 00:30:30,780 --> 00:30:33,200 nawet dla jego sytuacji ekonomicznej, 1051 00:30:33,200 --> 00:30:33,700 rodzinnej, 1052 00:30:33,700 --> 00:30:33,880 prawda? 1053 00:30:33,920 --> 00:30:37,080 To wszystko kształci empatię i taką 1054 00:30:37,080 --> 00:30:39,380 Uważność, szacunek dla pacjenta. 1055 00:30:39,480 --> 00:30:42,100 Ale jeśli chodzi o te niedyscypliny, 1056 00:30:42,100 --> 00:30:44,740 bo nie wiadomo, co to jest jeszcze ta medycyna 1057 00:30:44,740 --> 00:30:45,480 narracyjna, 1058 00:30:45,500 --> 00:30:48,860 która jest częścią humanistyki medycznej powiedzmy, 1059 00:30:48,880 --> 00:30:51,940 czy jakoś próbują ze sobą rozmawiać, 1060 00:30:52,910 --> 00:30:55,130 to zainteresowanie tą tematyką jest tak wielkie, 1061 00:30:55,130 --> 00:30:57,950 że gdyby chcieć przeczytać literaturę, 1062 00:30:57,970 --> 00:31:00,290 która się cały czas pojawia na ten temat, 1063 00:31:00,430 --> 00:31:02,430 to właściwie to przyprawia o zawrót głowy. 1064 00:31:02,430 --> 00:31:02,670 1065 00:31:02,710 --> 00:31:04,490 Bo tu mamy i medycynę narracyjną, 1066 00:31:04,490 --> 00:31:05,590 i dyskursy maladyczne, 1067 00:31:05,590 --> 00:31:07,070 zajmują się nimi literaturoznawcy, 1068 00:31:07,250 --> 00:31:08,390 językoznawcy, 1069 00:31:08,870 --> 00:31:09,730 kulturoznawcy, 1070 00:31:09,790 --> 00:31:10,310 historycy, 1071 00:31:10,310 --> 00:31:10,910 socjologowie, 1072 00:31:10,930 --> 00:31:12,330 gerontolodzy, 1073 00:31:12,410 --> 00:31:14,210 bioetycy, 1074 00:31:14,210 --> 00:31:14,750 psychologowie, 1075 00:31:14,750 --> 00:31:15,010 filozofowie. 1076 00:31:15,010 --> 00:31:15,850 Właśnie nie kończy się. 1077 00:31:15,890 --> 00:31:16,090 1078 00:31:16,250 --> 00:31:18,190 I jak to uporządkować wszystko? 1079 00:31:18,270 --> 00:31:19,830 W związku z tym to się kończy niestety takim 1080 00:31:19,830 --> 00:31:21,030 zawrotem głowy. 1081 00:31:21,649 --> 00:31:23,710 Co gorsza, sytuacja jest „rozwojowa”, 1082 00:31:23,790 --> 00:31:27,370 jak mówią kryminolodzy i sytuacja badań w tym 1083 00:31:27,370 --> 00:31:29,710 obszarze oczywiście jest jeszcze dla nas bardzo 1084 00:31:29,710 --> 00:31:30,250 niekorzystna, 1085 00:31:30,250 --> 00:31:30,550 dla nas, 1086 00:31:30,550 --> 00:31:33,690 którzy mamy nadzieję się zapoznać z tym stanem 1087 00:31:33,690 --> 00:31:33,990 badań. 1088 00:31:34,010 --> 00:31:35,670 No i co gorsze jest to też modne. 1089 00:31:35,690 --> 00:31:35,970 1090 00:31:36,010 --> 00:31:36,950 Jest to też modne, 1091 00:31:36,970 --> 00:31:38,350 to jest trochę tak jak z tym zwrotem ku 1092 00:31:38,350 --> 00:31:38,930 środowisku. 1093 00:31:39,010 --> 00:31:39,350 Właśnie, 1094 00:31:39,470 --> 00:31:40,330 te granice, 1095 00:31:40,330 --> 00:31:41,750 to jest trudne pytanie, 1096 00:31:41,790 --> 00:31:42,650 ale mam wrażenie, 1097 00:31:42,690 --> 00:31:46,610 że medycyna narracyjna jednak jakoś takie granice ma 1098 00:31:46,610 --> 00:31:48,790 w obrębie tej humanistyki medycznej, 1099 00:31:48,810 --> 00:31:49,030 1100 00:31:49,050 --> 00:31:52,060 że wystarczy popatrzeć na słowa klucze, 1101 00:31:52,100 --> 00:31:55,480 na pewne nazwiska i jakoś można ją wyodrębnić. 1102 00:31:55,520 --> 00:31:57,700 Natomiast gdzie się kończy humanistyka medyczna, 1103 00:31:57,700 --> 00:31:58,560 to jest pytanie, 1104 00:31:58,560 --> 00:31:59,580 na które nie wiem, 1105 00:31:59,580 --> 00:32:01,500 czy ktokolwiek jest w stanie odpowiedzieć. 1106 00:32:01,700 --> 00:32:03,260 Bardzo trudne. 1107 00:32:03,320 --> 00:32:05,400 Wiele wątków poruszyłaś. 1108 00:32:05,540 --> 00:32:09,040 Rzeczywiście nasi studenci medycyny są bardzo 1109 00:32:09,040 --> 00:32:09,800 obciążeni. 1110 00:32:09,920 --> 00:32:10,840 Mamy poczucie, 1111 00:32:10,840 --> 00:32:13,400 że chcemy ich jeszcze bardziej wyposażyć w 1112 00:32:13,400 --> 00:32:14,500 kompetencje. 1113 00:32:14,500 --> 00:32:15,460 Może trochę w te właśnie, 1114 00:32:15,600 --> 00:32:16,320 1115 00:32:16,420 --> 00:32:17,720 miękkie kompetencje, 1116 00:32:17,760 --> 00:32:18,720 Uważność. 1117 00:32:18,840 --> 00:32:22,000 Jednocześnie nie potrafiąc być osobami odpowiedzialnymi za 1118 00:32:22,000 --> 00:32:24,880 programy, nie umiemy zrezygnować z czegoś i w efekcie dokładamy 1119 00:32:24,880 --> 00:32:25,540 cały czas, 1120 00:32:25,760 --> 00:32:25,940 tak? 1121 00:32:26,040 --> 00:32:28,700 Ale mi się zaczęło bardzo podobać to myślenie 1122 00:32:28,700 --> 00:32:30,780 właśnie o tej medycynie komunikacyjnej. 1123 00:32:30,780 --> 00:32:32,780 Ja się jeszcze nie spotkałam z tym pojęciem, 1124 00:32:32,780 --> 00:32:35,860 ale mnie ta medycyna narracyjna bardzo się z 1125 00:32:35,860 --> 00:32:37,040 komunikacją łączy. 1126 00:32:37,200 --> 00:32:38,380 To jest komunikacja. 1127 00:32:38,500 --> 00:32:39,460 Ja myślę, 1128 00:32:39,600 --> 00:32:41,380 że ktoś mówi o medycynie narracyjnej to dlatego, 1129 00:32:41,520 --> 00:32:42,840 że tak ją nazywa Rita Charon, 1130 00:32:42,900 --> 00:32:43,780 ale pamiętajmy, 1131 00:32:43,840 --> 00:32:45,560 Rita Charon ukłuła ten termin, 1132 00:32:45,700 --> 00:32:47,600 natomiast cała praktyka wcześniej, 1133 00:32:47,680 --> 00:32:51,420 od lat siedemdziesiątych – umknęło mi 1134 00:32:51,420 --> 00:32:53,140 w tej chwili nazwisko – lekarze, 1135 00:32:53,140 --> 00:32:54,720 socjologowie, 1136 00:32:54,780 --> 00:32:57,260 którzy to stosowali właściwie w praktyce. 1137 00:32:57,380 --> 00:32:59,420 Ona dała temu taką nazwę i to było bum, 1138 00:32:59,560 --> 00:33:00,980 to był po prostu strzał w dziesiątkę. 1139 00:33:01,080 --> 00:33:01,840 Strzał w dziesiątkę, 1140 00:33:01,860 --> 00:33:01,980 tak. 1141 00:33:02,140 --> 00:33:04,020 Ale medycyna narracyjna, 1142 00:33:04,060 --> 00:33:05,640 medycyna komunikacyjna. 1143 00:33:06,540 --> 00:33:07,140 Otóż to. 1144 00:33:07,200 --> 00:33:09,060 I to też nie jakaś odrębna medycyna, 1145 00:33:09,220 --> 00:33:10,500 tylko jakby medycyna, 1146 00:33:10,580 --> 00:33:13,220 która potrafi poprzez komunikację działać. 1147 00:33:13,220 --> 00:33:13,680 Działać. 1148 00:33:13,940 --> 00:33:14,440 Prawda? 1149 00:33:14,600 --> 00:33:15,580 Działać lepiej. 1150 00:33:16,400 --> 00:33:16,900 1151 00:33:16,960 --> 00:33:18,000 Otworzyły mi się oczy na to. 1152 00:33:18,280 --> 00:33:22,220 Czułam silny związek z komunikacją i nagle mam to. 1153 00:33:23,640 --> 00:33:24,520 Dobrze, 1154 00:33:24,600 --> 00:33:25,580 bardzo dziękuję. 1155 00:33:26,220 --> 00:33:30,200 Serię podcastów „Polonistyka zaangażowana” zrealizowano 1156 00:33:30,200 --> 00:33:32,480 w ramach projektu „Polonistyka wobec wyzwań 1157 00:33:32,480 --> 00:33:33,520 współczesnego świata”. 1158 00:33:34,160 --> 00:33:36,840 Dofinansowano ze środków budżetu państwa w ramach 1159 00:33:36,840 --> 00:33:39,900 programu ministra edukacji i nauki pod nazwą „Nauka 1160 00:33:39,900 --> 00:33:40,980 dla społeczeństwa 2.”. 1161 00:33:41,060 --> 00:33:43,000 Numer projektu podano w opisie. 1162 00:33:43,880 --> 00:33:46,900 Zapraszamy do wysłuchania kolejnych odcinków 1163 00:33:46,900 --> 00:33:48,940 dostępnych na platformach Spreaker, 1164 00:33:49,120 --> 00:33:52,600 Spotify i YouTube oraz w internetowym „Biuletynie 1165 00:33:52,600 --> 00:33:53,420 Polonistycznym”. 1166 00:33:53,660 --> 00:33:55,460 Do usłyszenia!