Biuletyn Polonistyczny

Nowość wydawnicza

Data dodania: 20.03.2022
Historia literatury

O literaturze dawnej polskiej i europejskiej opowieść. Tradycje – kierunki – style

„Spisałem tutaj opowieść o dawnych dziejach naszej literatury. Napisałem ją dla tych, którzy o literaturze się uczą, albo raczej dla tych, którzy chcą się czegoś o niej nauczyć. Do wszystkich, którzy tę moją książkę wezmą do ręki – tych, którzy się uczą i którzy – jak ja – uczą innych – zwracam się wprost, jak niegdyś zwracali się do swych adresatów pisarze starożytni, a także ich renesansowi naśladowcy. Używam zaimka «Ty».

Chodzi tu o klasyczną, ale też o praktyczną formę bezpośredniego dialogu o kulturze. Wiem, że nastawienie na dialog, nie na monolog jest warunkiem zrozumienia nie tylko tego, co ja mówię, nie tylko mnie samego, ale też i Drugiego, właśnie Ciebie. Kultura to nie jestem ani «ja», ani «Ty». Kultura to jesteśmy «my» w dialogu, to jest to, co jest pomiędzy nami, dopóki rozmawiamy, dopóki patrzymy na ten sam obraz, słuchamy tej samej muzyki. Nawet jeśli milczymy zamyśleni – ale razem, «ze sobą».

[…]

Chciałbym też dać moją opowieścią pretekst do namysłu i do rozmowy o pięknie wypowiedzi. Nie wystarczy chcieć coś powiedzieć, nie wystarczy nawet mieć coś do powiedzenia. Moja prawda i Twoja prawda zawsze potrzebuje wsparcia, potrzebuje narzędzi, środków przekazu. Te narzędzia  wymyśliła już bardzo dawno temu retoryka. Jakże źle się nam ona kojarzy! Obwiniamy ją o manipulacje, które plamią sumienia tyranów i… specjalistów od reklamy. A ona tymczasem jest narzędziem – jak nóż – którym można ukroić chleb i można zranić człowieka. Retoryka może nauczyć dialogu, jest sztuką ludzi wolnych. Chciałbym dać sposobność do namysłu nad stylem wypowiedzi. Nie twierdzę, że moja opowieść o literaturze jest piękna, że może być wzorem dla kogokolwiek. Chcę jednak powiedzieć uczciwie, że się starałem, aby to była ładna opowieść. Niech to wystarczy nam za podstawę do namysłu. I do dyskusji, o którą proszę.

Starałem się też pokazać, że wykład historii kultury, w tym zaś wypadku historii literatury, choć oparty na faktach i na wiedzy, jest w istocie narracją, czyli opowieścią. Jest przecież wyborem spośród wielkiej ilości wydarzeń, spomiędzy ogromnej ilości tekstów, które nawet ograniczone do tak zwanego «kanonu kultury», zawsze będą czyjąś «prywatną» biblioteką. Idzie tylko o trafność dokonanego wyboru. Dlatego proszę, nie zamieniaj wykładu o literaturze w «kurs», a tego zaś kursu w wykaz encyklopedyczny nazwisk, dat, tytułów, faktów «z życia autora» i różnego rodzaju rzekomych «nawiązań». Raczej postarajmy się wspólnie rozniecić ciekawość, może zamiłowanie do tego niezmierzonego bogactwa, jakim jest literatura polska i powszechna. Niech nasza opowieść będzie tylko początkiem, niech ciąg jej dalszy trwa nieustannie ożywiany osobistymi lekturami naszych uczniów, ich dalszymi studiami, dociekaniami, dyskusjami. Postarajmy się też wspólnie nauczyć naszych słuchaczy sztuki narracji, sztuki pięknego opowiadania. Ona jest niezbędna dla prowadzenia dialogu. Jest wyrazem szacunku dla rozmówcy, dla Drugiego.

W podręczniku przyjąłem zatem układ historyczno-gatunkowy. Jest on najbliższy poetyce historycznej i zarazem historii idei. Idzie mi o to, aby pokazać, jak pewne «idee», jak pewne pojęcia kluczowe dla kultury w danym okresie wyrażane były za pomocą określonych struktur językowo-artystycznych: figur stylistycznych, gatunków i rodzajów. Nie zaniedbuję oczywiście chronologii, ale też nie przeceniam ujęcia wyłącznie biografistycznego. Nie chcę też, aby uczniowie skupiali swą uwagę na poszukiwaniu «duszy» poety «ukrytej» jakoby w tekście. Niech raczej szukają w czytanych utworach refleksji własnej «duszy», czyli własnego, dojrzewającego umysłu, niech prowadzą dialog nie tyle z «autorem», ile raczej ze sobą w obecności autora. […] W narrację wplatam teksty, jeśli są niewielkie, albo urywki tekstów większych. Dlatego mówię o spacerze poprzez «ogrody» czy «muzea» literatury. Nie jest to spacer pospieszny, ale też nie ma czasu na zbyt długie postoje. Mam nadzieję, że takie spojrzenia przelotne zachęcą kogoś do lektur poszerzonych i pogłębionych i że skłonią też naszych uczniów do namysłu nad ciągłością tradycji kultury.

[…]

Inteligent nie musi mieć skończonej szkoły wyższej. Inteligent to ktoś, kto wie, że musi się uczyć. Nieustannie. Kto ma szacunek dla nauki i dla nauczyciela. Kto sam chce być nauczycielem (niekoniecznie w sensie dosłownym, zawodowym), bo rozumie społeczną doniosłość wykształcenia. Kto jest odbiorcą (nawet skromnym) dóbr kultury i kto przynajmniej w ten sposób sam staje się jej współtwórcą. To dla tak myślącego młodego człowieka  napisałem mój podręcznik. Nie chcę, aby moi czytelnicy myśleli, że napisałem ambitny podręcznik na wysokim poziomie dla elitarnej grupy, która ma być wybranym zespołem. Pojęcie elity kulturalnej rozumiem demokratycznie: elita nie znaczy «ograniczenie». «Elita» znaczy: «szansa», znaczy «możliwość» pójścia wyżej, ku lepszej jakości. Szansa dla każdego, dla mnie, dla Ciebie, dla Twoich i dla moich dzieci. Dla naszych dzieci. I Ty i ja – my nauczyciele – mamy obowiązek tę wysoką jakość uczynić dla naszych dzieci przystępną. Dlatego ten podręcznik jest, jaki jest”.

Andrzej Borowski, Do tych, którzy uczą samych siebie i innych

Spis treści

Nota edytorska

Do tych, którzy uczą samych siebie i innych

I. Opowieść

I.1. Wiedza i niezależność od schematów myślowych

I.2. Baw się i ucz

II. Polskość i europejskość, czyli o świadomości narodowej kształtowanej i upowszechnianej przez literaturę

II.1.Co to znaczy „polskość”?

II.2. Co to znaczy „europejskość”?

II.3.Wyznaczniki tożsamości kulturowej polskiej i europejskiej

     II.3.a. Traditio judaica, czyli tradycja judaistyczna

     II.3.b. Traditio „pagana”, czyli tradycja antyczna, grecko-rzymska

     II.3.c. Traditio Christiana

II. 4. Nie tylko historia… O przestrzeni kultury narodowej i europejskiej

     II.4.a. Mapa, czyli obszar kultury

     II.4.b. Kultura śródziemnomorska

III. Pojęcie literatury i jego przemiany

IV. Tradycja biblijna i judaizm

IV.1. Biblia – znaczenie i historia pojęcia. Biblia – Pięcioksiąg – Tora

IV.2. Talmud i Kabała

IV.3. Judaizm w kulturze literackiej Europy i Polski. Języki literatury żydowskiej

IV.4. Losy kultury żydowskiej w Polsce

IV.5. Nowy Testament

IV.6. Historia Biblii

IV.7. Przekłady Biblii

IV. 8. Oddziaływanie tekstu Biblii w kulturze literackiej

     IV.8.a. Funkcja sakralna Biblii

     IV.8.b. Oddziaływanie Biblii w świeckiej przestrzeni kultury

     IV.8.c. Alegoria biblijna

     IV.8.d. Funkcja „poetycka” Biblii

IV.9. Teksty biblijne i ich artyzm

V. Tradycja antyczna

V.1. Tradycja grecko-rzymska a inne kultury Morza Śródziemnego

     V.1.a. Islam. Arabowie i Turcy w kulturze europejskiej

     V.1.b. Kierunki oddziaływania tradycji antycznej (grecko-rzymskiej) – „sztuki wyzwolone”

V.2. Poetyka i retoryka jako teoria literatury

     V.2.a. „Gramatyka” i „retoryka”

     V.2.b. Poezja i proza

     V.2.c. Rodzaje i gatunki poezji

     V.2.d. Proza a wymowa

     V.2.e. Proza a „filozofia”

V.3. Mit – fabuła – historia – religia

V.4. Naśladowanie – mimesis – imitatio

V.5. Teatr

V.6. Dramat

     V.6.a. Tragedia

     V.6.b. Komedia

     V.6.c. Tragizm

V.7. Epos i poezja rycerska

     V.7.a. Bohater agonistyczny i epicki pejzaż Iliady

     V.7.b. Człowiek – bogowie – świat Odysei

     V.7.c. Hezjod i etos pracy

     V.7.d. „pobożny Eneasz” – protoplasta rzymskiego „władcy imperium”

     V.7.e. Satyra i list poetycki a epika

V.8. Liryka

     V.8.a. Oda, czyli pieśń

     V.8.b. Elegia

V.9. Podsumowanie uwag o „tradycji pogańskiej” w literaturze polskiej i europejskiej

VI. Traditio Christiana – „Średniowiecze”

VI.1. Rozpiętość czasowa. Chrześcijaństwo a „wieki średnie”

VI.2. Patrologia grecka i łacińska

     VI.2.a. Literatura patrystyczna. Gatunki

     VI.2.b. Patrologia grecka

     VI.2.c. Patrologia łacińska

     VI.2.d. Hieronim i łacińska wersja Pisma Świętego

     VI.2.e. Augustyn Aureliusz i jego Wyznania

     VI.2.f. Ambroży i hymn liturgiczny

VI.3. Encyklopedie i zakony. „Koniec świata” antyku pogańskiego

VI.4. Dojrzewanie, rozkwit i „jesień” kultury Średniowiecza

     VI.4.a. „Renesans” karoliński. Odrodzenie szkoły

VI.5. Epika rycerska

     VI.5.a. Pieśń o Rolandzie

     VI.5.b. Pieśń o Nibelungach

VI.6. „Renesans” dwunastowieczny. Uniwersytety. Inteligencja jako grupa społeczna

VI.7. Piśmiennictwo artystyczne w języku łacińskim i w językach wernakularnych

VI.8. Proza łacińska i polska. Ars dictandi

     VI.8.a. Rodzaje i gatunki prozy łacińskiej

     VI.8.b. Kroniki

     VI.8.c. Kronika polska Anonima zwanego Gallem

     VI.8.d. Kronika polska bł. Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem

VI.8.e. Jana Długosza Roczniki albo kroniki świetnego Królestwa Polskiego

VI.9. Kazania

      VI.9.a. Kazania świętokrzyskie

     VI.9.b. Egzempla – nawiązania do legendy i do apokryfu

VI.10. „Miłość, co słońce i gwiazdy porusza”

     VI.10.a. Dante Alighieri i Boska komedia

     VI.10.b. Miłość dworna jako temat romansu. Dzieje Tristana i Izoldy

VI.11. Liryka religijna. Pieśni – hymny i sekwencje

     VI.11.a. Bogurodzica

     VI.11.b. Ciesz się Matko Polsko

     VI.11.c. Sekwencje

VI.12. Liturgia i początki dramatu religijnego

     VI.12.a. Dramat liturgiczny

     VI.12.b. Misterium

     VI.12.c. Moralitet

VI.13. Groza śmierci i sądu. Między nadzieją na zbawienie a groteską satyry

     VI.13.a. Dies irae i sztuka umierania

     VI.13.b. Dialog ze Śmiercią

VI.14. Grzeczność i ogłada

VI.15. Legenda a człowieczeństwo świętego

VI.16. „Jesień Średniowiecza” i „wiosna Renesansu”

VII. Odrodzenie

VII.1. Odrodzeni, czyli Renesans – okres, styl… idea

     VII.1.a. Krótka historia wielowiekowej idei

VII.1.b. Dlaczego „odrodzenie antyku”?

     VII.1.c. Renesansowy obraz człowieka i historii

     VII.1.d. Renesansowa tęsknota do „dawnych czasów”

     VII.1.e. Co to znaczy „Renesans”?

     VII.1.f. Odrodzenie we Włoszech – humaniści

VII.2. Humanitas

     VII.2.a. Humanitas – przyjaźń z człowieczeństwem swoim i innych ludzi; przyjaźń z naturą

     VII.2.b. Humanitas i Amor

  VII.2.c. Humanitas jako gorzka wiedza o człowieku

     VII.2.d. Humanista wobec śmierci

     VII.2.e. Humanitas jako zamysł i projekt wychowawczy

     VII.2.f. Odrodzeniowa humanitas a reforma chrześcijaństwa

VII.3. Dwujęzyczność literatury a świadomość narodowa

VII.4. „Sarmacja” i początki „sarmatyzmu”. Świadomość narodowa a świadomość europejska szlachty polskiej

VII.5. „Polskość” i uniwersalizm literatury Odrodzenia. Poetyka i retoryka Renesansu

     VII.5.a. Poezja epicka

     VII.5.b. Poezja dramatyczna

     VII.5.c. Poezja liryczna

     VII.5.d. Retoryka i proza artystyczna

VII.6. Czy koniec Renesansu?

VIII. Manieryzm – konceptyzm – barok

VIII.1. Barok jako nazwa stylu

     VIII.1.a. Styl barokowy

VIII.2. Barok wobec Renesansu

     VIII.2.a. Tradycjonalizm barokowej kultury europejskiej

     VIII.2.b. Stosunek wobec tradycji rodzimej i antycznej

VIII.3. Barok jako prąd literacki i artystyczny

     VIII.3.a. Humanizm jako składnik prądu barokowego

     VIII.3.b. Klasycyzm barokowy

VIII.4. Barok jako nazwa okresu historyczno-literackiego

     VIII.4.a. Okres przejściowy – wczesny Barok w Polsce

     VIII.4.b. Okres panowania stylu i prądu barokowego w kulturze polskiej

     VIII.4.c. Okres „późnego Baroku”

VIII.5. Przestrzeń i instytucje kultury literackiej polskiego Baroku

     VIII.5.a. Szkoły, drukarnie i wydawnictwa

     VIII.5.b. Mecenat. Teatr szkolny, dworski i popularny

     VIII.5.c. Wieloetniczność i wielojęzyczność kultury literackiej polskiej kultury barokowej

     VIII.5.d. Regionalizacja i prowincjonalizacja kultury literackiej w dobie Baroku

VIII.6. Siedemnastowieczna Rzeczpospolita w ówczesnej Europie

     VIII.6.a. Prąd barokowy a oddziaływanie europejskiej tradycji antycznej

     VIII.6.b. Recepcja europejskiej sztuki barokowej

     VIII.6.c. Zainteresowanie najnowszą historią Europy

     VIII.6.d. Recepcja współczesnej literatury europejskiej

     VIII.6.e. Wędrówki uniwersyteckie po Europie studentów z obszaru Rzeczypospolitej

     VIII.6.f. Recepcja literatury polskiej za granicą

     VIII.6.g. Orientalizm polskiej kultury w w. XVII i jej związki z Europą wschodnią

     VIII.6.h. Cudzoziemiec i „obcy” w zwierciadle polskiej literatury siedem nastowiecznej

VIII.7. Początki dominacji stylu barokowego w literaturze polskiej

     VIII.7.a. Kontekst polityczny, religijny i filozoficzny

     VIII.7.b. Twórczość Mikołaja Sępa Szarzyńskiego wobec poetyki barokowej

     VIII.7.c. Problem tzw. poezji „metafizycznej”

     VIII.7.d. Problem „manieryzmu”. Konceptyzm a „marinizm”

     VIII.7.e. Proza ks. Piotra Skargi SJ pomiędzy klasycyzmem renesansowym a konceptyzmem barokowym

     VIII.7.f. Początki epiki narodowej

VIII.8. Okres panowania estetyki barokowej. Konceptyzm jako styl poetyckiej refleksji nad czasem, przestrzenią i nad „marnością świata”

     VIII.8.a. Czas i zmienność w „pejzażu metafizycznym”

     VIII.8.b. Poeta wobec otchłani Kosmosu

     VIII.8.c. Konceptyzm Daniela Naborowskiego

     VIII.8.d. „Życie snem”

     VIII.8.e. Dramat i teatr jako metafora życia ludzkiego

     VIII.8.f. Sen – mara czy… szaleństwo?

     VIII.8.g. Krajobraz epicki – świat jako „pole bitwy” i przestrzeń gwałtu

     VIII.8.h. „Psychomachia” – walka o duszę

     VIII.8.i. Miłość w świecie ruchu i „niestatku”

     VIII.8.j. Pomiędzy urodą a ohydą

     VIII.8.k. Zabawa w miłość

     VIII.8.l. Miłość i śmierć

VIII.9. Sarmatyzm

     VIII.9.a. Wzorzec „Sarmaty” w twórczości Wacława Potockiego

     VIII.9.b. Religijność „sarmacka” odzwierciedlona w literaturze

     VIII.9.c. Styl „sarmacki” (1) – Jan Chryzostom Pasek – szlachcic mazowiecki

     VIII.9.d. Styl „sarmacki” (2) – Jan III Sobieski, Król Jegomość

     VIII.9.e. Anachroniczność kultury sarmackiej w w. XVIII

     VIII.9.f. Co nam dzisiaj po Baroku?

IX. Oświecenie

IX.1. Idea „oświecenia” – prąd oświeceniowy

IX.2. Wiek Oświecenia

     IX.2.a. Początki epoki Oświecenie

     IX.2.b. Czas świetności i propagandy Oświecenia

     IX.2.c. Schyłek Oświecenia w Europie

IX.3. Wyznaczniki Oświecenia. Racjonalizm

     IX.3.a. Kartezjusz jako prekursor oświeceniowego racjonalizmu

     IX.3.b. Metody poznawania – sensualizm, empiryzm, naturalizm

     IX.3.c. Myśl Oświecenia o religii – ateizm, deizm i tolerancja wyznaniowa

     IX.3.d. Co to jest Oświecenie? – odpowiedź krytyczna z dystansu

IX.4. Człowiek i człowieczeństwo w kulturze Oświecenia

     IX.4.a. Praktycyzm i utylitaryzm jako zasady oświeceniowej edukacji przez literaturę

     IX.4.b. Poetyka i retoryka w służbie Oświecenia

     IX.4.c. Człowiek jako „obywatel” – „lud” jako naród i społeczeństwo

     IX.4.d. Encyklopedia, czyli słownik rozumowany

     IX.4.e. Uwagi „człowieka oświeconego” o człowieczeństwie – Stanisław Staszic

IX.5. Estetyka oświecenia a racjonalizm

     IX.5.a. Klasycyzm jako styl myślenia i przedstawiania

     IX.5.b. Dramat i teatr

     IX.5.c. Powiastka filozoficzna, satyra i bajka, czyli „przyjemne z pożytecznym”

     IX.5.d. Literacki klasycyzm oświeceniowy a gatunki liryczne

     IX.5.e. Rokoko – swawolny obraz świata i człowieka

     IX. 5.f. O „czułości”, czyli sentymentalizm w powieści i w poezji

     IX.5.g. W stronę romantyzmu – okres „burzy i naporu” i… przyszłej rewolucji

X. Zakończenie

Indeks nazwisk

Informacje

Rok publikacji:
2021
Strony:
442
Data dodania:
20 marca 2022; 19:43 (Agnieszka Mocyk)
Data edycji:
28 kwietnia 2022; 11:48 (Mariola Wilczak)

Zobacz także

05.06.2020
Literaturoznawstwo

500-lecie demokracji. Historia i perspektywy

Autor/Redaktor: Krystyna Krawiec-Złotkowska

Tom zawiera referaty przedstawione na sympozjum naukowym pt. 500-lecie reformacji. Wielość perspektyw, które odbyło się 7 grudnia 2017 roku w Słupsku, w Zamku Książąt Pomorskich.

02.08.2018
Literaturoznawstwo

Opozycja antyreżimowa w Instytucie Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w latach 1956-1989

Autor/Redaktor: Justyna Błażejowska

Wydane wspólnie z Instytutem Pamięci Narodowej

06.05.2021
Literaturoznawstwo

Poetyka ekstremalna oraz inne noty o liryce i krytyce współczesnej

Autor/Redaktor: Jerzy Madejski

Nakładem wydawnictwa Pasaże ukazała się nowa książka profesora Jerzego Madejskiego, zbierająca jego szkice o poezji współczesnej.

15.07.2019
Literaturoznawstwo

Romantyczne cykle liryczne (Sonety krymskie — Vade-mecum — Les Fleurs du mal)

Autor/Redaktor: Grzegorz Igliński

Praca prezentuje wybrane wiersze z trzech słynnych cykli poetyckich: Sonetów krymskich Adama Mickiewicza, Vade-mecum Cypriana Norwida i Kwiatów zła Charles’a Baudelaire’a. Napięcie między „ja” i światem przyjmuje w tych tekstach postać konfrontacji uświadamiającej własną inność czy wyobcowanie. Można zaobserwować współobecność kilku form świadomości: a) ukierunkowaną na świat zewnętrzny; b) ukierunkowaną na świat wewnętrzny podmiotu; c) wychylającą się ku jakiejś tajemniczej pozaświatowej sferze bytu. Wiąże się z tym poszukiwanie ratunku dla własnego „ja”. Poznając otaczającą rzeczywistość lub doświadczając transcendencji, romantyczny bohater poznaje głównie samego siebie i swoją sytuację w bycie.

Używamy plików cookies, by ułatwić korzystanie z naszych serwisów. Jeśli nie chcesz, by pliki cookies były zapisywanena Twoim dysku, zmień ustawienia swojej przeglądarki. Sprawdź informacje o plikach cookies.