O „Lalce” krytycznie…

z

Prowadząca spotkanie Milena Rachid Chehab (stoi), od lewej: Michał Federowicz, Adrian Sobieszczański, Profesor Beata Utkowska, Profesor Józef Bachórz

z

Marcin Fedorowicz opowiada o "Lublinie Prusa"

z

Profesor Józef Bachórz

z

Profesor Beata Utkowska, Adrian Sobieszczański

Na pytanie prowadzącej dyskusję, Mileny Rachid Chehab, „Czy zagłosowaliby państwo na Wokulskiego w wyborach?”, prof. Bachórz odpowiedział, że niewątpliwie tak, ale zwrócił przy tym uwagę na wielowymiarowość głównego bohatera Lalki. Nie był to bowiem człowiek budzący jedynie zachwyt – miał też negatywne cechy charakteru. Strategia powieściopisarska Prusa, chcącego uczynić postaci wiarygodnymi psychologicznie, polegała właśnie na tym, by oświetlać je z różnych stron. Nawet prezesowa Zasławska, według prof. Bachórza bohaterka najbliższa świętości, miewała momenty, w których ujawniały się jej słabostki, a świadczy o tym choćby scena rozmowy z Izabelą Łęcką – powiedziała w końcu podczas niej, że ona i stryj Wokulskiego byli zanadto cnotliwi i że tego żałuje.

Jak odbierano Lalkę w czasach Bolesława Prusa? Józef Bachórz wspomniał, że nie cieszyła się ona wielką popularnością wśród czytelników, a niektórzy krytycy odnosili się do niej z niechęcią, czego przykładem jest Aleksander Świętochowski, który nazwał ją „łajdacką powieścią”. Obecnie mimo że zalicza się tę książkę do kanonu literatury polskiej, nadal czyni się zarzuty jej autorowi, szczególnie za opisanie przyjaźni Wokulskiego z Moskalem – Suzinem.

O tekstologiczno-edytorskim opracowaniu opowiedziała z kolei dr hab. Beata Utkowska. Przypomniała, że ok. 100 wydań Lalki z XX wieku opiera się na edycji Zygmunta Szweykowskiego. Wkład badacza w jak najwierniejsze oddanie intencji autorskiej jest nieoceniony, lecz w jego wydaniu nie brakuje kontrowersji edytorskich, być może wynikających z nadgorliwości. Szweykowski postanowił zmodernizować język dzieła Głowackiego. Dzięki temu stało się ono bardziej zrozumiałe dla ówczesnych czytelników (modernizacja miała między innymi przybliżyć lekturę uczniom), ale zatraciło charakter dzieła przełomu XIX i XX wieku.

Podstawą tekstową obecnej edycji Lalki jest ostatnie kontrolowane przez Prusa wydanie tej powieści z 1897 r. Jak zanotowano w Nocie edytorskiej: „Odstępstwem istotnym kształtu edycji niniejszej od edycji z 1897 r. jest – po pierwsze – wydanie w trzech tomach, czyli przyjęcie stanu z 1890 r., a po drugie uznanie za integralną część tekstu autorskiego wszystkich fragmentów utworu odrzuconych przez cenzurę carską (J. Bachórz i B. Utkowska, Nota edytorska do tomów I–III, [w:] B. Prus, Lalka, t. I, oprac. J. Bachórz, B. Utkowska, Warszawa–Lublin 2017, s. 51). Jednocześnie edytorzy zauważyli: „Przyjmując wydanie z 1897 r. za podstawę tekstową obecnej publikacji i nie dysponując dodatkowych motywem wsparcia, jakim np. przy Emancypantkach jest egzemplarz pierwszego wydania książkowego z poprawkami autora do wydania następnego, nie uchylamy tych wątpliwości, jakie pojawiają się w konkretnych kwestiach tekstowych. Wątpliwości te znajdują wyraz w koniekturach i emendacjach, których uzasadnienia przestawiamy w dodatkach krytycznych do poszczególnych tomów Lalki. Liczniejsze natomiast poszukiwania przez Prusa alternatywnych środków wyrazu, dokonywanie najrozmaitszych poprawek: skreśleń, dopisków, wahań stylizacyjnych, cieniowań autokorekty itp. – rejestrujemy w wykazach odmian, również znajdujących się w dodatkach krytycznych” (tamże, s. 53). Jak wspomniała profesor Beata Utkowska, praca nad porównywaniem wariantów była żmudna, a czas nie był sprzymierzeńcem.

Z historią wydawniczą Lalki wiążą się także spory wiedzione między naukowcami. W publikacji sygnowanej przez Bibliotekę Narodową Józef Bachórz odpowiadał między innymi za sporządzenie przypisów. W jednym z nich wyjaśniał, że wspomniana w tekście książeczka zgubiona przez Rzeckiego, to zapewne książeczka czekowa, w końcu ten bohater był kupcem. Nie zgodził się z tym Janusz Tazbir, który stwierdził, że w tamtym czasie książeczki czekowe jeszcze nie funkcjonowały, a tym samym musiało chodzić o książeczkę policyjną. Gdy prof. Bachórz pogodził się z tym, że nie miał racji, natknął się w Trylogii na określenie „książeczka czekowa”, co sprawiło, że to ostatecznie on wyszedł z tego sporu obronną ręką.

O aspektach popularyzatorskich opowiadał zaś Adrian Sobieszczański, który organizuje spacery po Warszawie śladami Lalki. Jak podkreślił, choć już w 1937 r. wmurowano dwie tablice poświęcone jej bohaterom – Rzeckiemu i Wokulskiemu, to Lalka nie do końca zaistniała w Warszawie. Osoby uczestniczące w organizowanych przez niego wydarzeniach są ciekawe przede wszystkim tego, jak widział Warszawę tak trafny obserwator jak Prus.

Marcin Fedorowicz również zajmuje się oprowadzaniem śladami Głowackiego, ale po  Lublinie. To właśnie w tym mieście należy prawdopodobnie szukać pierwowzoru postaci Jana Mincla. Jak dowodził Fedorowicz, w 1936 r. Oktawia Głowacka w „Gazecie Polskiej” wspomniała o tym, że sklep Mincla przedstawiony w powieści ma swój lubelski odpowiednik. W rzeczywistości Jan Mincel miał sześciu synów, z tym że nie byli oni zdolnymi kupcami, gdyż po śmierci ojca sprzedali odziedziczoną po nim kamienicę.

Na pytanie, czego czytelnicy szukają w twórczości Prusa, uczestnicy zwracali uwagę na różne aspekty. Adrian Sobieszczański wskazywał na aktywność społeczną Prusa i jego wnikliwe obserwacje rzeczywistości, prof. Józef Bachórz dodał zaś, że Prus angażował się w życie miasta, ale dbał o swoją prywatność – obce było mu zabieganie o popularność.

Z tym wiąże się też niewielka liczba dokumentów mogących przybliżyć okoliczności powstania utworu. Prof. Beata Utkowska przekonywała, że zachowało się tylko kilka listów, a rękopis powieści jest jednocześnie brudnopisem i czystopisem. Jeśli zestawić to z korespondencją Żeromskiego, to widać dużą różnicę. Józef Bachórz skonstatował, że Prus po prostu nie lubił mówić o napisanych przez siebie książkach.

Pod koniec spotkania nadszedł czas na pytania publiczności. Pytano między innymi o pierwowzory postaci drugoplanowych. Głos zabrała również kierowniczka przedsięwzięcia, prof. Beata Obsulewicz-Niewińska, która opowiedziała o dwóch głównych celach najnowszego wydania. Dzięki opracowaniu rzeczowemu Lalka może być właściwie odczytana nie tylko dzisiaj, lecz także – w przyszłości. Z pewnością będzie to stanowiło ułatwienie dla młodych badaczy. Objaśnienia mają też przydać się popularyzatorom, tropiącym ślady obecności Lalki w bliskich Prusowi miastach.

Paweł Matoga

Student III roku filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim