Podcast jako forma komunikacji naukowej. Wstępne rozpoznanie

Wśród nas są tacy, którzy chłoną wiedzę różnymi zmysłami, dając czasem odpocząć oczom po długiej lekturze, i tacy, dla których słuch jest głównym zmysłem poznawania świata. Tacy, którzy słuchają podcastów w drodze do pracy, i tacy, którzy słuchają wykładów lub dyskusji w formie podcastu, robiąc podczas ich słuchania notatki.

A dlaczego sami naukowcy i naukowczynie decydują się nagrywać podcasty, nie poprzestając na słowie pisanym i opublikowanym? Antropolog i propagator otwartości i dostępności nauki, podcaster i badacz wpływu podcastingu na wiedzę akademicką Ian M. Cook¹, w swojej książce Scholarly podcasting. Why, What, How (Abingdon 2023), zamieścił wywiady ze 101 naukowcami i naukowczyniami zajmującymi się podcastingiem. Wśród wielu zalet podcastingu naukowego (scholarly podcasting) doceniają oni m.in. pielęgnowanie zaangażowania słuchaczy i słuchaczek, kameralność odbioru treści, walory pedagogiczne i podnoszące kwalifikacje samych badaczy i badaczek, ale również otwartość nauki, której istotą jest nie tylko bezpłatny dostęp, ale także wprowadzanie do dialogu ze społeczeństwem i środowiskiem akademickim różnorodnych perspektyw i inspiracji badanymi tematami. To również zadanie sobie trudu, by mówienie o badaniach naukowych było jasne i zrozumiałe dla słuchacza i słuchaczki. Pozwala na takie uczestnictwo w procesie komunikacji, które znosi dystans wpisany w lekturę tekstu czytanego. Jak pisze Cook, „naukowcy mogą, i powiedziałbym, że powinni, być pomostem między trudnymi do zrozumienia badaniami produkowanymi w formie tekstowej a publicznością, która łaknie głębokiej, złożonej, ale przystępnej wiedzy”². Podcasty stają się zatem pełnoprawnym medium komunikowania wiedzy.

W innej książce, Podcast or Perish: Peer Review and Knowledge Creation for the 21st Century (Bloomsbury Academic, 2024) Ian M. Cook, wspólnie z Lori Beckstead, Hannah McGregor, Lancem Dannem i Martinem Spinellim, proponuje nawet włączenie formy podcastu w proces recenzowania naukowego i zaliczania podcastów do dorobku naukowego ich autorów. Czy jest to możliwe?

„Dzikie dziecko”

Nie bez znaczenia dla historii podcastu była z pewnością idea otwartości tej formy przekazu, wyrażona przez Podcast Standards – oddolną inicjatywę tworzenia standardów i praktyk, które wspierają i rozwijają otwarty ekosystem podcastów (open podcasting) zarówno dla słuchaczy i słuchaczek, jak i twórców i twórczyń³. Otwarty protokół RSS, używany do dystrybucji dźwięku od 2001 roku, umożliwia podcasterom swobodę tworzenia, udostępniania i zarabiania na swojej pracy bez ograniczeń, zaś słuchaczom podcastów — tworzenie spersonalizowanego przepływu treści i swobodę wyboru sposobu słuchania. Promowanie minimalnego zestawu otwartych standardów podcastów, które powinni wdrożyć wszyscy dostawcy usług hostingowych i aplikacji, zagwarantuje spójność tworzenia i korzystania z podcastów na wszystkich platformach.

„Odkąd powstał pierwszy kanał podcastowy, podcasting był nieco buntowniczym, dzikim dzieckiem – czytamy na stronie Podcast Standard. – Prostota połączenia RSS z plikami multimedialnymi dała licencję na nadawanie na całym świecie każdemu, kto posiadał podstawowy sprzęt do nagrywania i połączenie z Internetem”⁴. Podcast, jak „dzikie dziecko”, buntuje się przeciwko skostniałym strukturom i ograniczeniom kreatywności w świecie nauki. Posiada niespotykany i różnorodny potencjał komunikacyjny.

Terminologiczny zamęt

To, czy podcast ma szansę stać się równouprawnioną formą komunikacji naukowej, zależy m.in. od tego, jak rozumiemy komunikację naukową i czym dla nas, słuchaczy i słuchaczek, ale także dla twórców i twórczyń oraz naukowców i naukowczyń, jest podcast naukowy. Wśród polskich prac o podcastingu naukowym nie mamy jeszcze odpowiednika publikacji takiej jak Scholarly podcasting Iana M. Cooka. Pozostaje nam zatem „czytanie między wierszami”. W pracach naukowych poświęconych podcastowi jawi się on co prawda jako nowa forma komunikacji, ale w marketingu⁵. Jest również postrzegany jako narzędzie dydaktyczne⁶ lub forma służąca promocji i dostępności instytucji kultury, np. bibliotek⁷. Sygnalizuje to jednocześnie, jakie możliwości i zalety badacze i badaczki dostrzegają w zjawisku podcastingu. Ich spostrzeżenia są częściowo zbieżne z poczynionymi przez autorów przywołanych tu anglojęzycznych prac. W podcastach widzą medium pozwalające nie tylko na skuteczną promocję i edukację, ale i na zwiększenie dostępności do wiedzy — rozumianej nie tylko jako obowiązek wobec osób ze szczególnymi potrzebami, ale przede wszystkim jako prawo i możliwość wyboru sposobu partycypowania w społecznym obiegu nauki, z uwzględnieniem szczególnych potrzeb i indywidualnych preferencji jej odbiorców.

Można odnieść wrażenie, że zarówno wśród badaczy i badaczek oraz twórców i twórczyń, jak i wśród słuchaczy i słuchaczek mamy do czynienia z pewnego rodzaju zamieszaniem terminologicznym. Podcastem naukowym nazywana jest zarówno audycja popularyzująca wiedzę, nagrana dyskusja naukowa dotycząca złożonego zagadnienia, jak i forma promocji wszelkich działań danej instytucji naukowej. 

Warto również zadać sobie pytanie, kto, komu i jak komunikuje wiedzę i naukę? Możemy je promować, informując o najnowszym stanie wiedzy i/lub badaniach naukowych i czyniąc z podcastu rodzaj przewodnika, źródła wskazówek. Możemy wiedzę i naukę upowszechniać lub popularyzować (to drugie jest dla mnie pojęciem o węższym znaczeniu), zachęcać, czasem zalotnie, czasem prowokująco, a czasem obiecująco do czerpania z jej dobrodziejstw. Możemy także kierować swój podcast bezpośrednio do środowiska naukowego. I w każdym przypadku będziemy mieć do czynienia z podcastem naukowym…

Akademicki czy naukowy?

Oczekiwania słuchaczy wyrażone w tworzeniu list rankingowych podcastów naukowych są różnorodne⁸, a jednym z nich są “materiały podatne w przystępny sposób, doskonały warsztat w postaci ‘radiowego sznytu’ oraz pogłębionego researchu”⁹.

Nieco bardziej klarowną sytuację mamy w języku angielskim, który rozróżnia wspomniany już na początku i posiadający szersze znaczenie scholarly podcast¹⁰ i mniej znany w Polsce academic podcast¹¹ – dla naukowców i naukowczyń. Powstają odrębne listy najlepszych zdaniem badaczy i badaczek academic podcasts, które pomagają poprawić umiejętność pisania tekstów naukowych, usprawnić przepływ pracy, zasięgnąć informacji o nowych technologiach i najnowszych osiągnięciach w swojej dziedzinie nauki, a także odnaleźć się wśród tematów związanych z karierą akademicką. Są również dla pracowników i pracowniczek akademickich sposobem omawiania kwestii związanych z ich osobistymi obszarami zainteresowań¹².

Wśród tego rodzaju „podcastów akademickich” warto wspomnieć m.in. Distillations – dla badaczy przestrzeni wspólnej nauk ścisłych i humanistycznych, PhDivas, wartościowy dla osób studiujących nauki społeczne lub humanistyczne, medycynę lub inżynierię, a zwłaszcza tych zainteresowanych feminizmem i wzmocnieniem pozycji kobiet, czy The Alluisionist – podcast o języku i sposobach, w jakie słowa pomagają kształtować nasze życie, szczególnie pomocny dla profesorów i profesorek szukających sposobów na zwiększenie wpływu swoich wykładów i publikacji. Prócz nich na listach znalazły się jednak również Anything but Silent — seria podcastów wyprodukowana przez British Library i Eccles Center for American Studies, koncentrująca się na bibliotece jako miejscu wolności i wyobrażonej przestrzeni, wokół której tworzą się historie, czy Microform – podcast finansowanej przez DFG szkoły podyplomowej “Literatur- und Wissensgeschichte kleiner Formen”, badający zakres i odmiany historii literatury i epistemologii małych form tekstowych.

Być może „podcast akademicki” przyjąłby się na gruncie polskim, gdyby nie fakt, że nazwa ta zarezerwowana jest już dla podcastu studentów i studentek Wydziału Ekonomicznego UMCS i członków i członkiń Koła Naukowego Ekonomistów UMCS¹³, promującego wiedzę z zakresu ekonomii i biznesu. Mówiąc już jednak poważniej, academic podcast nie zadomowił się jeszcze na polskich platformach internetowych, choć do kilku wyżej wymienionych przyrównać można wielokrotnie nagradzane Radio Naukowe, którego dewizą są rozmowy „o nauce z naukowcami”, czy dorównujący mu poziomem merytorycznym pulsar nadaje. Bliższy założeniom academic podcast wydaje się NAWA – Kierunek Nauka, w którym badacze i badaczki, uczestniczący w programach Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej, dzielą się ze słuchaczami i słuchaczkami swoimi doświadczeniami, jednocześnie informując, promując i udzielając wskazówek. Sami akademicy i akademiczki przede wszystkim jednak w podcastach popularyzują naukę (Przystanek #misjaUJ, Dwukropek badacz_ka, Copernicus, 2historyków1mikrofon). Formą pośrednią są Trzy kwadranse z badawczą – rozmowy z naukowcami Politechniki Warszawskiej, w przeważającej mierze dotyczące prowadzonych przez nich badań.

Podcast jako część dorobku naukowego

Trudno wyobrazić sobie świat podcastów naukowych bez pasjonatów i pasjonatek wiedzy i nauki: dr. Tomasza Rożka, autora podcastu Nauka. To lubię, Oli i Piotra Stanisławskich i ich podcastu Crazy Nauka czy Świata w trzy minuty Łukasza Jachowicza, Klubu Ciekawych Wszystkiego Hanny Marii Gizy, Mrocznych Wieków Michała Kuźniara czy Historii arturiańskich historyka Artura Wójcika. Ich inicjatywa i rola w promocji nauki jest oczywista i nieoceniona, podobnie jak wielu innych, których nie sposób tu wymienić.

Powróćmy jednak do pytania, czy podcast ma szansę zakorzenić się w środowisku naukowym na tyle, by włączyć go w proces recenzowania naukowego i zaliczać do dorobku naukowego? Szczególnie w Polsce, gdzie traktowany jest raczej jako forma popularyzacji i promocji wiedzy lub nauki? 

Jest to możliwe, czego dowodzi finansowana przez Kanadyjską Radę Badań Nauk Społecznych i Humanistycznych sieć Amplify Podcast Network, mająca na celu zachęcanie do współpracy i eksperymentowania z wykorzystaniem podcastów naukowych. Pracując nad publikacją w „diamentowym”, otwartym i bezpłatnym dla autorów i czytelników czasopiśmie Kairos: A Journal of Rhetoric, Technology, and Pedagogy, członkowie i członkinie projektu Amplify zbadali praktyki podcastingu jako alternatywnego narzędzia online do dzielenia się badaniami, a swoją powstałą w oparciu o badania publikację Why Podcast? poddali otwartej recenzji.

Why Podcast? to trzyczęściowy miniserial podcastowy i zarazem tekst internetowy, będący próbą odpowiedzi na pytania, dlaczego podcasting nadaje się do komunikacji wiedzy naukowej i jakie otwiera nowe możliwości , szczególnie dla tych, którzy są zainteresowani publicznie dostępną lub zaangażowaną społecznie nauką. Recenzowany podcast (recenzentów zaproszono do udziału w nagraniu audio, a recenzję załączono do publikacji) opatrzono również transkrypcją i odniesieniami naukowymi. 

Niewykluczone, że w wyniku transferu międzynarodowego i kulturowego forma ta przyjmie się i na polskim gruncie. Wszak zanim pojawiły się polskie podcasty, wielu słuchaczy swoje pierwsze doświadczenia zdobyło z podcastami w innym niż polski języku.

Podcasty niewątpliwie mogą wpłynąć na sposób myślenia o pracy naukowej. Zmiany dokonują się na naszych oczach i są na tyle dynamiczne, że warto zaryzykować nowe  spojrzenie na wspomniane zamieszanie terminologiczne. Być może wówczas dostrzeżemy w nim przejaw otwartości i dostępności, egalitaryzmu w komunikacji naukowej, czyli stawiania podcastów tworzonych przez pasjonatów i pasjonatki oraz dziennikarzy i dziennikarki na równi z podcastami instytucji naukowych? Spojrzymy na podcasty jak na szansę znalezienia wspólnego języka przekazu i nobilitacji tak potrzebnej, a do niedawna niedocenianej promocji nauki i wiedzy? Może nie są to zbyt wysokie oczekiwania wobec „dzikiego dziecka” wychowywanego na gruncie polskim? 

1. Ian M. Cook – kierownik inicjatywy edukacyjnej dla uchodźców Open Learning Initiative (OLIve), Budapeszt, Uniwersytet Środkowoeuropejski (CEU); zob. także: https://www.drianmcook.net/; allegralaboratory.net. Zob. także: The future of scholarly podcasting can still be whatever we want it to be | Impact of Social Sciences (lse.ac.uk).

2. W oryginale: „Rather scholars can, and I would say should, be the bridge between difficult-to-comprehend research produced in text form and publics who hunger for deep, complex, yet accessible knowledge”. (s. 48)

3. https://podstandards.org/, zob. zwłaszcza: Justin Jackson, What is open podcasting, and why does it matter?

4. „Since the first podcast feed was created, podcasting has been a bit rebellious; a wild child. The simplicity of combining RSS with media files granted a worldwide broadcast license to anyone with basic recording gear and an Internet connection.”

5.  Natalia Pamuła-Cieślak, Wideomarketing i podcasting jako formy komunikacji w marketingu treści, w: Marketing w działalności bibliotecznej, red. M. Wojciechowska, Warszawa 2023, s. 783-795.

6. Andrzej Nazarewski, Podcasting w nauczaniu języków obcych, Heteroglossia. Studia kulturoznawczo-filologiczne” 2011, nr 1, s. 19-26.

7. Marek Deja, Podcasting i audiodeskrypcja jako forma promocji biblioteki w środowisku osób z niepełnosprawnością wzrokową, „Nowa Biblioteka” 2014 nr 1, s. 105-114); Iwona Packiewicz, Działalność promocyjna redakcji Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, w: Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku. Wspólna droga do otwierania nauki, red. A. Gałecka-Golec, Białystok 2023, s. 123-136.

8. Np.: https://podcastpro.pl/podcasty-naukowe/; https://socialpress.pl/2022/06/ciekawe-podcasty-naukowe-polskie-i-nie-tylko; https://uwr.edu.pl/naukowcy/blogi-i-podcasty-naukowe/; https://sektor3-0.pl/blog/5-podcastow-naukowych-ktore-zmienia-twoje-spojrzenie-na-swiat/.

9. Jakub Szczęsny, Bez nich nie ma dla mnie dnia. Podcasty naukowe, które trzeba znać, https://antyweb.pl/najlepsze-podcasty-naukowe.

10. Zob. The BC Studies Podcast: An Introduction to Scholarly Podcasting (spreaker.com); What is a scholarly podcast? Open scholarship and Web 2.0; Mack Hagood, Saving New Sounds: Podcast Preservation and Historiography, w: Saving New Sounds: Podcast Preservation and Historiography, red. Jeremy Wade Morris, Eric Hoyt, 2021, pp. 181-194).

11. Np.: https://www.exordo.com/blog/the-best-academic-podcasts-you-probably-havent-heard-of/, https://fourwaves.com/blog/academic-podcasts/; https://podcasts.feedspot.com/academic_podcasts/, https://www.scijournal.org/articles/best-academic-podcasts.

12. https://fourwaves.com/blog/academic-podcasts/

13. Podcast Akademicki – propozycja dla interesujących się ekonomią i biznesem – Nauka (lublin.eu)

^{źródło: OtwartaHumanistyka (2024, May 24). Podcast jako forma komunikacji naukowej. Wstępne rozpoznanie. Otwarta Humanistyka. Retrieved May 27, 2024, from https://doi.org/10.58079/11pts}