Zeszyt 3

W zeszycie: 

 

 

 

Iwona Boruszkowska

Akuszerki awangardy: kobiety a początki nowej sztuki

Tematem niniejszego artykułu jest rola i miejsce kobiet w twórczości awangardowej.  Kobiety zawsze były akuszerkami procesów transformacyjnych i modernizacyjnych, choć ich wkład często był pomijany czy przemilczany, były aktywne i obecne, choć nie zawsze widoczne czy pamiętane. W tekście przypomniane zostały sylwetki kobiet związanych z ruchami awangardowymi działającymi m.in. w Krakowie, Lwowie czy Poznaniu w latach dwudziestych XX wieku – tłumaczek włoskich i francuskich futurystów (Janina de Witt, Wanda Melcer, Anna Ludwika Czerny), aktorek recytujących wiersze na wieczorach awangardowych (określanych jako recytatorki „słowoplastyczne”: Julia Romowicz, Janina Przybylska, Zofia Ordyńska, Helena Buczyńska, Irena Solska, Anna Frenkiel, Stanisława Wysocka), recenzentek, redaktorek i dziennikarek (Anna Limprechtówna, Maria Sławińska, Bronisława Rychter-Janowska, Jadwiga Migowa, Jadwiga Osbergerówna).

 

 

Marzenna Cyzman

Komunistyczna agitka czy jednak coś więcej?
O powieści Brunona Jasieńskiego „Palę Paryż”

Opublikowana po raz pierwszy w 1928 roku powieść Brunona Jasieńskiego Palę Paryż jest wciąż żywa w dyskursie literaturoznawczym, cieszy się też nadal zainteresowaniem czytelniczym, co poświadczają koleje jej wydania (ostatnie w 2005 r.), a także nowe tłumaczenia na języki obce (na język angielski w 2012 r.). Dotychczas sformułowane interpretacje operują jednak dość powierzchownymi jej deskrypcjami, nie problematyzując szerzej ich zasadności. W artykule autorka poddaje rozważaniom niektóre z tez bezdyskusyjnie najczęściej przyjmowanych, zwłaszcza zaś kwestię utopijności powieści Palę Paryż i jej aluzyjności względem noweli Paula Moranda Palę Moskwę. Fabuła utworu Jasieńskiego rozpatrywana jest w kategoriach eksperymentu myślowego, dokonana też została jej aktualizująca interpretacja jako powieści o mechanizmach przemocowych funkcjonujących w społeczeństwie. Zawartość ideologiczną powieści ujęto natomiast z perspektywy kilku wersji tekstu zmienionych przez samego autora. Wskazano, że przedstawiona w finalnej części utworu wizja komunistycznego raju nie osłabia semantycznej nośności utworu Palę Paryż, podkreślono także jego stylistyczne bogactwo i zwartość kompozycyjną.

 

 

Paweł Tomczok

Makieta nowoczesności
O pośredniku opowiadania w „Ulicy Krokodyli” Brunona Schulza

W artykule przedstawiono nową interpretację Ulicy Krokodyli Brunona Schulza, opowiadania odczytywanego najczęściej jako ukazanie transformacji, jakiej podlegał Drohobycz na początku XX wieku. W oparciu o badania prasy drohobyckiej sprzed pierwszej wojny światowej oraz prace historyczne udało się zrekonstruować możliwy kontekst Ulicy Krokodyli – plany przebudowy Drohobycza, a szczególnie elektryfikacji miasta i utworzenia linii tramwajowej. Dokładna lektura opowiadania pozwoliła ustalić dwuznaczny ontologicznie charakter wielu obiektów, które nie mają statusu rzeczywistych budynków, lecz wydają się częścią papierowej makiety. Spostrzeżenia te prowadzą do wniosku, że Schulz prezentuje projektowaną, niespełnioną przyszłość drohobyckiej nowoczesności, po której pozostała tylko makieta.

 

 

Agnieszka Dauksza

Debora Vogel i gesty emancypacji

Autorka interpretuje eseje Debory Vogel w perspektywie doświadczenia nowoczesności: skupia się na nieznaczących gestach i gestach ludzi nieznaczących. Stawia pytanie o gesty i rekwizyty modernizacji miejskiej, o warunki widzialności kobiet i ludzi pracujących, którzy są kluczowi w dziełach Vogel. Przedmiotem badań jest zwłaszcza proces emancypacji tych postaci w przestrzeni publicznej początku XX wieku. Artykuł dowodzi, że pasywno-dynamiczny styl literacki Vogel zależy ściśle od rytmu codzienności. Także na poziomie tematyki dominuje zasada obrotu i repetycji, bezwład nie utożsamia się jednak z bezruchem, przeciwnie: cykliczność doskonale odpowiada obiegowi rzeczy i zaprogramowanemu ruchowi figur w przestrzeni. Jednak Vogel odrzuca referencyjny model sztuki i jej rozumienia, widząc w związkach codzienności i estetyki relację przenikania, nie mimetyzmu.

 

 

Łukasz Kraj

Feminizowanie awangardy?
„Na pewno książka kobiety” Wandy Melcer

W artykule podjęto próbę przebadania Na pewno książki kobiety, drugiego tomu poetyckiego Wandy Melcer, koncentrując się przede wszystkim na awangardowych inspiracjach zbioru, a także umieszczając go w kontekście różnorodnych teorii literatury kobiecej. Równoległa lektura wierszy poetki oraz wybranych dzieł polskich i włoskich futurystów prowadzi do wniosku o wykorzystywaniu i łagodzeniu przez Melcer niektórych elementów futurystycznej tematyki i estetyki. Badaniu poddane zostały także te wiersze, w których poetka próbuje dokonać intersemiotycznych przekładów z awangardowych dzieł malarskich i stworzyć literackie odpowiedniki pointylistycznej czy kubistycznej techniki. W pracy wyeksponowano jednocześnie emancypacyjny wydźwięk niektórych liryków – aspekt ten starano się powiązać z figurą „Nowej Kobiety”, a zarazem z archetypicznym obrazem kobiety tworzącej.

 

 

Anna Pekaniec

Awangardowe oddźwięki
Anny Świrszczyńskiej wiersze i prozy poetyckie z lat trzydziestych XX wieku

Artykuł koncentruje się na debiutanckim tomie Anny Świrszczyńskiej, a precyzyjniej: na próbach omówienia jego złożonej struktury, połączeń różnych poetyk, powracających motywów. Składająca się zarówno z liryków sensu stricto, jak i z próz poetyckich całość stanowi interesujący amalgamat nurtów awangardowego, katastroficznego i surrealistycznego (czy raczej korzystającego z osiągnięć surrealistycznych). Istotne jest również wskazanie roli, jaką odgrywa w analizowanych lirykach sztuka, nierzadko spowita aurą witalizmu, tak bliskiego dykcji skamandryckiej. Mając na uwadze przynależność poetki do tzw. Pokolenia 1910, swoistą osobność Świrszczyńskiej, funkcjonowanie poza ugrupowaniami poetyckimi, czerpanie z tradycji i ze współczesnych jej prądów literackich, autorka artykułu wydobywa specyfikę udanego, dojrzałego debiutu, w którym obok dynamizmu widoczne są coraz ciemniejsze tony, wskazujące na to, że liryczne kolaże Świrszczyńskiej nie tylko były piękne, ale i odnosiły się do kontekstów pozaliterackich – wpisywały się w nastroje katastroficzne, wyczuwalne na trzy lata przed wybuchem drugiej wojny światowej.

 

 

 

Justyna Tabaszewska

Codzienne, dotkliwe, toksyczne
„Młoda” literatura w afekcie

Artykuł jest próbą analizy współczesnej polskiej literatury z perspektywy badań nad afektami. Kategoria „działania w afekcie” jest w artykule używana do interpretacji powieści młodych twórców: Magdaleny Rejmer, Mikołaja Łozińskiego oraz Ignacego Karpowicza. Głównym przedmiotem zainteresowania autorki artykułu jest sposób doświadczania rzeczywistości potransformacyjnej przez pokolenie pisarzy, które wchodzi w dorosłość już po 1989 roku.

 

 

Marta Bukowiecka

Świat jako język
Słowo mówione i groteska lingwistyczna w prozie Doroty Masłowskiej

Artykuł zajmuje się analizą języka eksperymentalnych powieści Doroty Masłowskiej (Wojna polsko-ruska, Paw królowej, Inni ludzie). Punktem wyjścia jest założenie, że proza ta nie stanowi bezpośredniego odwzorowania potocznej mowy (jak sądziło wielu krytyków), ale polega na jej radykalnym przetworzeniu wedle reguł groteski lingwistycznej. „Cudze wypowiedzi” są zarazem przedmiotem i tworzywem reprezentacji. Żaden tryb wypowiedzi nie ma tu neutralnej postaci, nie tworzy tła dla form ekscentrycznie przetworzonych. Również sfera wypowiedzi narratora, niejednorodna, migocząca wieloma cudzymi głosami, staje się obszarem działań (auto)parodystycznych. Masłowska cudzym językiem i jego środkami demaskuje jego przywary, tworząc efekt groteski wsobnej. Komplikuje to kwestię autorskiej podmiotowości, która konstytuuje się nie w odrębnym porządku wypowiedzi, lecz w wielokierunkowym, intertekstualnym, dialogowym odniesieniu do cudzego słowa.

 

 

Piotr Łopuszański

Noce arabskie Leśmiana

Artykuł omawia inspiracje orientalne w książkach dla dzieci Bolesława Leśmiana z 1912 r. oraz w Przygodach Sindbada żeglarza, wydanych w r. 1913, a także w poemacie Nieznana podróż Sindbada Żeglarza z 1911 roku. Utwory te były oparte na opowieściach z Tysiąca i jednej nocy. Autor artykułu stara się ustalić, jaka edycja baśni wschodnich stanowiła podstawę wersji Leśmiana. Pomocne w tym było dotarcie do edycji francuskich (Contes des Mille et une nuit) i anglojęzycznych (Stories from Arabian Nights) z ilustracjami Edmunda Dulaca, gdyż kilka z tych ilustracji wykorzystał Jakub Mortkowicz w polskim wydaniu Klechd sezamowych Leśmiana.

 

 

Marta Bukowiecka, Aleksander Wójtowicz

„Kochany (Panie) Janku...” – listy Jolanty Fuchsówny do Jana Brzękowskiego

Publikowane tu dwa listy pisarki i publicystki Jolanty Fuchsówny (1899–1944) skierowane w 1935 roku do Jana Brzękowskiego znajdują się w zespole archiwalnym korespondencji poety w Bibliotece Polskiej w Paryżu. Istotną częścią opracowania jest próba rekonstrukcji życiorysu Fuchsówny.

 

 

 

Agnieszka Hudzik

Wojna, emigracja i dusza poety
O korespondencji Hermanna Brocha i Józefa Wittlina

Artykuł traktuje o Hermannie Brochu (1886–1951) i Józefie Wittlinie (1896–1976), pisarzach, których połączyło pokoleniowe doświadczenie pierwszej wojny światowej. Obaj zmagali się z problemem jej reprezentacji w swoich czołowych utworach: Die Schlafwandler (Lunatycy) i Sól ziemi. Podobieństwo między ich bohaterami jest punktem wyjścia do próby porównania biografii i twórczości obu autorów. Szkic powstał w oparciu o kwerendę materiałów źródłowych – niepublikowanej do tej pory korespondencji Brocha i Wittlina prowadzonej w latach 1945–1951 w języku niemieckim. Jest ona przechowywana w dwóch archiwach literatury: Beinecke Rare Book & Manuscript Library (Yale, New Haven) oraz Houghton Library (Harvard, Cambridge).

 

 

Piotr Gorliński-Kucik

„Kontakt intelektualny z Państwem obojgiem na odległość daje mi [...] wiele radości”
Listy Teodora Parnickiego do Teresy i Sławomira Cieślikowskich z lat 1961–1966

W obszernym zbiorze listów Teodora Parnickiego do Teresy i Sławomira Cieślikowskich z lat sześćdziesiątych obserwujemy zawiązującą się stopniowo transkontynentalną przyjaźń intelektualistów. Prozaik, przebywając na meksykańskiej emigracji, pozbawiony był dostępu do czytelników i spragniony kontaktu z nimi, z kolei literaturoznawczyni, związana z Uniwersytetem Łódzkim, pracowała podówczas nad rozprawą doktorską (a finalnie książką) poświęconą pisarstwu Parnickiego. Bardzo uważnym czytelnikiem powieści Parnickiego był także Sławomir Cieślikowski, wybitny orientalista-indolog, i ślady jego lektur również w tym zbiorze odnajdziemy. Jako że wspomniany okres był dla korespondentów czasem bardzo intensywnej pracy, to wymieniane przez nich listy są bardzo treściwe – dotyczą głównie spraw związanych z literaturą oraz historią. Stają się dzięki temu istotnym tekstem źródłowym.

 

 

 

Marta Tomczok

Postronny zaangażowany. Wokół nowej koncepcji metodologicznej
Rec.: Karolina Koprowska, Postronni? Zagłada w relacjach chłopskich świadków. Kraków 2018

Recenzja omawia książkę Karoliny Koprowskiej, poświęconą kategorii postronnego w polskiej powojennej literaturze i dokumentalistyce. W omówieniu zrekonstruowano historię pojęcia i jego związek z bardziej znaną terminologią (bystander) oraz wykazano szereg zalet propozycji badawczej Koprowskiej, w tym przede wszystkim oryginalność i nowatorstwo.

 

 

Paweł Bem

Moralność archiwum. O korzyściach z ożywiania pracowni pisarza
Rec.: Pracownia Herberta. Studia nad procesem tekstotwórczym. Redakcja Mateusz Antoniuk. Kraków 2017

Tekst jest recenzją zbiorowego tomu Pracownia Herberta. Studia nad procesem tekstotwórczym pod redakcją Mateusza Antoniuka. Autor omawia podstawy metodologii wykorzystanej w zamieszczonych w książce tekstach, przede wszystkim zaś w syntetycznej formie przybliża ich treść, ocenia ich wartość oraz wskazuje korzyści poznawcze wynikające z rzetelnych badań dotyczących roboczych materiałów pisarzy i krytycznego wglądu do ich archiwów.

 

 

Tamara Brzostowska-Tereszkiewicz

Młoda proza polska przed lustrem
Rec.: Irina Adelgejm, Psichołogija poetiki. Autopsichotierapiewticzeskije funkcyi chudożestwiennogo tieksta (na matieriale polskoj prozy 1990–2010-ch gg.). Moskwa 2018. „Sowriemiennyje litieratury stran Centralnoj i Jugo-Wostocznoj Jewropy”

Recenzja omawia monografię Iriny Adelgejm Psichołogija poetiki: Autopsichotierapiewticzeskije funkcyi chudożestwiennogo tieksta (na matieriale polskoj prozy 1990–2010-ch gg.) (Moskwa 2018) w kontekście Bachtinowskiej koncepcji samopoznania i samoświadomości. Charakteryzuje specyfikę centonicznego dyskursu naukowego rosyjskiej polonistki, opartego na kolażach cytatów literackich i zderzaniu rozmaitych sposobów rozumienia „narracji”. Odsłania terapeutyczny wymiar narracji literaturoznawczej Adelgejm.

 

 

 

Michalina Kmiecik

Awangarda kobiet – ekspresjonistyczny krąg Marianne Werefkin
Rec.: Marianne Werefkin and the Women Artists in Her Circle. Ed. Tanja Malycheva, Isabel Wünsche. Leiden–Boston (2017). „Avant-Garde Critical Studies”. Volume 33

Przedmiotem recenzji jest tom zbiorowy Marianne Werefkin and the Women Artists in Her Circle zredagowany przez Tanję Malychevą oraz Isabel Wünsche, który nie tylko przybliża postać nieco zapomnianej malarki, animatorki życia kulturalnego oraz mecenaski sztuki, ale także szkicuje portrety wielu modernistycznych kobiet-artystek działających w Niemczech i Austrii w okresie Republiki Weimarskiej. Książka staje się punktem wyjścia do myślenia o awangardzie kobiet i uwypukla ich rolę w tworzeniu nowoczesnej sieci artystycznej.

 

 

Katarzyna Trzeciak

Rozwidlone ścieżki polskości
Rec.: Being Poland: A New History of Polish Literature and Culture since 1918. Edited by Tamara Trojanowska, Joanna Niżyńska, Przemysław Czapliński. With the assistance of Agnieszka Polakowska. Toronto–Buffalo–London 2018

Autorka recenzji omawia książkę Being Poland: A New History of Polish Literature and Culture since 1918, zredagowaną przez Tamarę Trojanowską, Joannę Niżyńską i Przemysława Czaplińskiego, we współpracy tłumaczeniowej z Agnieszką Polakowską. Publikacja jest zbiorem autorskich interpretacji zjawisk kulturowo-literackich analizowanych na tle społecznych, historycznych i politycznych przemian, a także prezentacją wybranych postaci istotnych w perspektywie rozwoju zjawisk artystycznych w XX- i XXI-wiecznej Polsce.

 

 

Maciej Zweiffel

Literatura i literaturoznawstwo z perspektywy językoznawstwa kognitywnego. Wybrane ujęcia
Rec.: Dociekania kognitywne. Red. Agnieszka Libura, Daria Bębeniec, Hubert Kowalewski. Kraków (2018). „Językoznawstwo Kognitywne. Studia i Analizy“

Recenzja omawia książkę zbiorową Dociekania kognitywne i pokazuje, w jaki sposób językoznawcze analizy wyrastające z kręgu kognitywistyki mogą stanowić podstawę refleksji literaturoznawczej. W tym ujęciu dzieła literackie wraz z innymi tekstami powstającymi w codziennej komunikacji tworzą kontinuum, przy czym niektóre ze zjawisk językowych w ramach przekazów artystycznych są przedmiotem celowych przekształceń czy wzmocnień, przykładowo profilowanie pojęć przeradza się w operowanie warstwą wyglądów.