Zeszyt 2

Najnowszy numer „Pamiętnika Literackiego” otwiera artykuł Karola Samsela Pierścień Wielkiej-Damy Cypriana Norwida. Autor dowodzi, że wspomniany w tytule komunikatu utwór stanowi swoisty wyjątek w twórczości poety. Pozwala bowiem omówić oryginalne cechy tej dramaturgii, wciąż dość niefortunnie uznawane za drugorzędne. Celem studium jest przedstawienie Norwida – poprzez „soczewkowy” przykład właśnie Pierścienia Wielkiej-Damy – jako dramaturga „wielointerfiguralnego”, tzn. wykorzystującego w swoim tekście i poprzez swój tekst odniesienia do oryginalnych figur polsko-romantycznego komedio- i dramatopisarstwa, do dramaturgii mieszczańskiej okresu pozytywizmu warszawskiego, a także – w nie mniejszym stopniu – do francuskiej z ducha comédie seriéuse.  

Artykuł Anety Mazur Twórczość literacka Władysława Bogusławskiego – „kwestia podrzędna”? dotyczy twórczości literackiej wybitnego krytyka (teoretyka) teatru i zasłużonego krytyka literackiego, autora tekstów prozatorskich, powstałych głównie w latach osiemdziesiątych XIX wieku. Sześć opowiadań i nowel oraz jeden obrazek dramatyczny reprezentują dyskurs kobiecy (feministyczny). Cenne dokumentarnie są również dwie autobiograficzne reminiscencje odwołujące się do pobytu pisarza na zesłaniu na Syberii. Dwa drobiazgi nowelistyczne to parabole o przesłaniu filozoficzno-etycznym. Zróżnicowaną tematycznie i formalnie prozę pisarza cechują niebanalne rozwiązania kompozycyjne oraz erudycja estetyczna (m.in. nawiązania do muzyki i malarstwa).

Artykuł Barbary Bobrowskiej „Kopciuszek” Józefa Ignacego Kraszewskiego – najbardziej warszawska powieść przed „Lalką” dotyczy powieści opartej pretekstowo na wątku baśniowym, choć realizującej wzorzec realistycznej powieści o wielkim mieście. Monografizm, fizjologizm oraz motywy sensacyjne wiążą ją z dokonaniami pisarzy zachodnich, takich jak Victor Hugo, Alexandre Dumas, Honoré de Balzac czy Charles Dickens; starannym odtworzeniem topografii i antropologii przestrzeni Warszawy połowy XIX wieku zapowiada ona Lalkę Bolesława Prusa. Kopciuszek z pewnością nie dorównuje arcydzielnej Lalce, może być jednak postrzegany jako przyczynek do jej genezy i ciekawe ogniwo ciągu rozwojowego XIX-wiecznej powieści polskiej.

W artykule Wizerunek kobiety w amerykańskiej korespondencji Henryka Sienkiewicza Aleksandry Chomiuk przestawione są Sienkiewiczowskie wyobrażenia na temat kobiet zawarte w jego Listach z podróży do Ameryki. Przedmiotem badań są wypowiedzi Litwosa odnoszące się do realnych i postulowanych zachowań kobiet, przypisanych im ról społecznych oraz cech konstytuujących kobiecość jako kategorię społeczno-kulturową. Szerszym kontekstem owych publicystycznych obserwacji stają się współczesne autorowi dyskursy dotyczące różnic między płciami i kwestii emancypacyjnych.

Artykuł Bożeny Wojnowskiej Dlaczego „Janusz Korczak”? Rodowód pseudonimu, tradycja rodzinna przedstawia związki Korczaka z postacią i twórczością Józefa Ignacego Kraszewskiego. Punktem wyjścia jest tu wybór pseudonimu, który został zaczerpnięty z tytułu powieści Kraszewskiego Historia o Janaszu Korczaku i pięknej miecznikównie. Wybór wyrażał więź, jaka łączyła przyszłego pisarza z Kraszewskim. Miała w tym udział ideologia żydowskiego ruchu integracyjnego, której rzecznikami byli ojciec i stryj (Józef i Jakub Goldszmitowie, publicyści „Izraelity”), popierał ten ruch także Kraszewski. Do miejsc wspólnych w twórczości Kraszewskiego i Korczaka należała obrona podmiotowego charakteru emancypacji obejmującej lud, Żydów, dzieci.

Piotr Misztela w artykule Pod ciężarem oświecenia Stanisława Brzozowskiego XVIII-wieczne biografie i diagnozy w powieści „Sam wśród ludzi” bada obecność eksponentów osiemnastowieczności – przede wszystkim postaci kasztelana Marcina Ogieńskiego i księdza Klemensa Rotuły, w różny sposób zmagających się – w obliczu zmian społeczno-politycznych, jakie nastały wraz ze schyłkiem „wieku świateł” – z klęską własnych ideałów. Celem wywodu jest ukazanie funkcjonalności tych odwołań, a także umieszczenie ich na tle ogólnych założeń twórczych i światopoglądowych Brzozowskiego. W refleksji Brzozowskiego powroty ku wiekowi XVIII są okazją do zadawania pytań o korzenie współczesności i o źródła współczesnych mu postaw (tych negatywnych); współtworzą również proponowane przezeń kulturowe diagnozy i projekty, a także wspierają koncepcje etyczne.

Artykuł Aleksandry Sikorskiej Kim jest „rudobrody rzeźbiarz”? Raz jeszcze o noweli „Ad leones!” porusza problematykę malarstwa weneckiego w utworach Cypriana Norwida, takich jak: Menego, Salon Paryski 1881 oraz nowela „Ad leones!”. Szczególnie istotne dla genezy drugiego z wymienionych utworów są w opinii autorki wypowiedzi Theophile’a Gautiera, zwłaszcza te odnoszące się do problemu malarstwa weneckiego i XIX-wiecznych kontynuatorów tej tradycji.

Towarzysząca autorce podczas powstawania artykułu lektura książki Phillippe’a Beauassanta Przejścia. Z renesansu do baroku pozwoliła spojrzeć na utrwalony w tradycji badawczej consensus, iż o przymiotach głównego bohatera noweli „Ad leones!” – rudobrodego rzeźbiarza, najdobitniej zaświadcza towarzysząca mu charcica. Zwieńczeniem tego typu lektur jest, zdaniem autorki, wyrażona przez Dariusza Pniewskiego opinia, że „rzeźbiarz kilkakrotnie został nazwany rudobrodym, i co równie ważne, a może nawet istotniejsze – towarzyszy mu pies, chart”. Z tego powodu ustalenia badacza poświęcone stosunkowi Norwida do weneckiego koloryzmu, choć cenne, okazują się niewystarczające. Autorka stara się odwrócić tendencję pojawiającą się w badaniach nad „Ad leones!”, próbując dociec możliwej genezy kreacji postaci rudobrodego rzeźbiarza.

Filip Mazurkiewicz proponuje przekład artykułu Theodora Westrina O oblężeniu Jasnej Góry przez wojska Karola X Gustawa w 1655 roku, opublikowany w Szwecji w 1904 roku (Wstęp, opracowanie, przekład Filip Mazurkiewicz). Rozprawa Teodora Westrina opublikowana została w 1904 roku i jest zapewne odpowiedzią na rosnącą międzynarodową sławę Henryka Sienkiewicza, zwieńczoną Literacką Nagrodą Nobla przyznaną pisarzowi w 1905 roku. Westrin daje przegląd szwedzkich źródeł historycznych dotyczącymi oblężenia klasztoru na Jasnej Górze, a następnie porównuje je z polskimi przekazami na ten sam temat, w tym przede wszystkim z Nową Gigantomachią księdza Augustyna Kordeckiego. W rozprawie czytelnik znajdzie więc bohaterów dobrze znanych z kart Sienkiewiczowskiego Potopu: poza Kordeckim także generała Burcharda Müllera, hrabiego Jana Weyharda Wrzeszczowicza, marszałka Arvida Wittenberga, wreszcie królów – polskiego i szwedzkiego. Jeden z głównych mitów polskiej historii ulega tu odbrązowieniu, wiele zaś elementów relacji poświęconych oblężeniu, do których jesteśmy przyzwyczajeni i które uważamy za wiarygodne, okazuje się półprawdami bądź nieprawdami.

Artykuł Anny Jeziorkowskiej-Polakowskiej Emancypacyjny projekt Malwiny Meyersonowej
Wokół recepcji dwóch powieści omawia osobę i spuściznę literacką pierwszej lubelskiej pisarki żydowskiego pochodzenia tworzącej po polsku. Należąca do intelektualnej elity XIX-wiecznego Lublina kobieta, matka poetki Franciszki Arnsztajnowej i filozofa Emila Meyersona, jest autorką dwóch powieści, w których poruszała problemy współczesnego życia ludności żydowskiej. Można postawić tezę, że w tym zakresie była prekursorką powieści Elizy Orzeszkowej o tej samej tematyce. Źródeł twórczości Meyersonowej, związanej z ideą asymilacji i emancypacji i dążeniem Żydów do wyjścia z wielowiekowej izolacji, można szukać w oświeceniowym ruchu Haskali. Meyersonowa była także tłumaczką, zachowały się jej dwa przekłady z literatury niemieckiej. Dokonania artystyczne pisarki dopełniała działalność patriotyczna i społeczna, a także wieloletnia praca na rzecz szerzenia oświaty wśród społeczności żydowskiej.

Dorota Samborska-Kukuć poświęca swój artykuł Julianowi Gaudentemu Kaliszewskiemu (Julian Gaudenty Kaliszewski w świetle nowych źródeł). Artykuł stanowi dopełnienie życiorysowo-genealogiczne biografii i działalności Juliana Gaudentego Kaliszewskiego – warszawskiego publicysty, autora kontrowersyjnych tekstów paraliterackich, aktywnego w dwudziestoleciu 1868–1888. Odnalezione akty, zwłaszcza urodzenia i zgonu pisarza, małżeństwa jego rodziców oraz ich zgonów, metryki zgonów rodzeństwa, adresy zamieszkania, a także drobne korekty kluczowych publikacji Dobrosławy Świerczyńskiej pozwalają na uzupełnienie luk w biogramie autora Pamiętników sceptyka i wyprowadzenie kilku nowych wniosków.

Recenzje:

Danuta Zawadzka, Słowacki rękopiśmienny. Rec.: Marek Troszyński, Alchemia rękopisu. „Samuel Zborowski” Juliusza Słowackiego. Warszawa 2017. „Filologia XXI”

Recenzja zawiera rozbiór nowatorskiej pracy Marka Troszyńskiego Alchemia rękopisu. „Samuel Zborowski” Juliusza Słowackiego (Warszawa 2017), na którą składa się edycja dokumentacyjna rękopisu dramatu Słowackiego oraz refleksja tekstologiczna, związana m.in. z tradycjami wydawniczymi mistycznego Dzieła poety, jego poetyką i zwyczajami pisarskimi. Autorka recenzji przybliża zaproponowane przez Troszyńskiego zasady wydania manuskryptu Samuela Zborowskiego, w wielu punktach różniącego się od tekstu znanego z dotychczasowych edycji, i najważniejsze walory publikacji na tle obserwowanego obecnie „powrotu do źródeł” literatury romantyzmu, zwłaszcza zainteresowania brulionami, oraz w kontekście tendencji rozwojowych współczesnego edytorstwa. Podejmuje też próbę oceny przyjętych rozwiązań edytorskich, pomysłowych i odważnych, z perspektywy odbiorcy o zróżnicowanych kompetencjach.

Mariya Bracka, Odzyskany głos w dyskusji nad romantyzmem polskim. Rec.: Wołodymyr Hnatiuk, Ukrajinśko-polśka prawobereżna romantyczna literatura. Wybrani praci. Hołownyj redaktor i uporiadnyk Rostysław Radyszewśkyj. Kyjiw 2009. „Kyjiwśki Połonistyczni Studiji”. Tom 1

Recenzja omawia tom wybranych prac Wołodymyra Hnatiuka – ukraińskiego polonisty i komparatysty okresu międzywojennego. Opierając się na źródłach archiwalnych i analizach tekstów romantyków-ukrainofilów, badacz ten formułuje własną koncepcję spuścizny literackiej „szkoły ukraińskiej” w romantyzmie polskim jako romantycznej literatury polsko-ukraińskiej. Rozpatruje on rozwój i upadek XIX-wiecznego ruchu ukrainofilskiego, podkreślając  pewne analogie z ruchem prowansalskim. Omawiana publikacja zawiera trudno dostępne artykuły oraz rozprawę habilitacyjną Hnatiuka, w której została rozwinięta wspomniana koncepcja.

Jarosław Ławski, Pierwsza panorama. Badania nad romantyzmem w Instytucie Badań Literackich PAN (1948–1989). Rec.: Marek Kwapiszewski, Od marksizmu dogmatycznego do humanistyki rozumiejącej. Badania nad romantyzmem w IBL PAN w latach 1948–1989. Warszawa 2016

Recenzja omawia książkę Marka Kwapiszewskiego (1946–2017) Od marksizmu dogmatycznego do humanistyki rozumiejącej. Badania nad romantyzmem w IBL PAN w latach 1948–1989 (Warszawa 2016). Książka ta została poświęcona studiom nad literaturą polskiego i europejskiego romantyzmu, prowadzonym w okresie PRL-u w czołowym ośrodku badawczym, jakim był w latach 1946–1989 Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk.

Agnieszka Mrozik, Marksizm w badaniach literackich. Wersja 2.0. Rec.: Ekonomiczne teorie literatury. Pod redakcją Michała Kłosińskiego i Pawła Tomczoka. Katowice 2017. „Ekonomia Literatury”. [T.] 1. – Ekonomie w literaturze i kulturze. Pod redakcją Borysa Cymbrowskiego i Pawła Tomczoka. Katowice 2017. „Ekonomia Literatury”. [T.] 2. – Literackie ekonomie. Pod redakcją Pawła Wolskiego i Pawła Tomczoka. Katowice 2017. „Ekonomia Literatury”. [T.] 3. – Ekonomia w badaniach literackich. Zagadnienia teoretyczne. Pod redakcją Łukasza Milenkowicza i Pawła Tomczoka. Katowice 2017. „Ekonomia Literatury”. [T.] 4. – Paweł Tomczok, Literacki kapitalizm. Obrazy abstrakcji ekonomicznych w literaturze polskiej drugiej połowy XIX wieku. Katowice 2018. „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”. Nr 3694

W tekście omówione zostały prace z serii Ekonomia literatury, wydane w 2017 roku przez Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, a także monografia Pawła Tomczoka Literacki kapitalizm. Obrazy abstrakcji ekonomicznych w literaturze polskiej XIX wieku, opublikowana nakładem tego wydawnictwa w 2018 roku. Autorka przygląda się ich miejscu na mapie nowszych propozycji interpretacyjnych i metodologicznych oraz podejmuje próbę zdefiniowania ich roli w „odzyskiwaniu” marksizmu jako płodnego i twórczego kierunku w polskich badaniach literatury, kultury i społeczeństwa.

Wojciech Śmieja, Studia o męskości. W poszukiwaniu nowych paradygmatów badawczych. Rec.: Masculinities and Literary Studies. Intersections and New Directions. Edited by Joseph M. Armengol, Marta Bosch-Vilarrubias, Àngels Carabí and Teresa Requena-Pelegrí. New York 2017. „Routledge Advances in Feminist Studies and Intersectionality”. [T.] 22

Autor recenzji omawia książkę Masculinities and Literary Studies. Intersections and New Directions, poświęconą związkom między krytycznymi studiami nad mężczyznami i męskością a literaturoznawstwem. Rekonstruuje pozycję „badań męskościowych” na przecięciu nauk społecznych i humanistycznych. Na podstawie najbardziej aktualnych publikacji zwraca uwagę na zjawiska kryzysowe w ich obrębie, a także na możliwości rozwoju. Omawiany tom wpisuje się w pejzaż teoretyczny i wskazuje nowe obszary dociekań w ramach literaturoznawstwa i badań męskości.

Tom wieńczą wspomnienia:

Tekst Elżbiety Lubczyńskiej-Jeziornej jest wspomnieniem poświęconym Profesorowi Tadeuszowi Żabskiemu, wybitnemu uczonemu i dydaktykowi. Jego dokonania i zasługi są nieocenione. Slawista, sienkiewiczolog, prusolog, inicjator badań nad literaturą i kulturą popularną. Redaktor słowników, leksykonów i serii wydawniczych. Autor odkrywczych i wielokrotnie cytowanych opracowań literatury pozytywizmu. Uczestnik prac nad edycjami krytycznymi wielu pisarzy. Członek Komitetu Nauk o Literaturze PAN, członek Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytułów, prezes Towarzystwa Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotym Krzyżem Zasługi, a także medalem Fundacji Sienkiewiczowskiej, jak również wieloma nagrodami ministerialnymi i rektorskimi. Mistrz wielu pokoleń badaczy. Przyjaciel. Dobry Człowiek.

Wspomnienie Piotra Krupińskiego i Aleksandry Krukowskiej poświęcone jest Profesor Danucie Halinie Dąbrowskiej – historyczce literatury, krytyczce literackiej, wykładowczyni akademickiej – która przez całość zawodowej drogi związana była z Uniwersytetem Szczecińskim. Na jej dorobek składa się wiele prac naukowych z zakresu kultury literackiej polskiego romantyzmu, a zwłaszcza jego XX i XXI-wiecznych kontynuacji.