Biuletyn Polonistyczny

Artykuł / wywiad

27.05.2021

„Literatura XXI wieku i Holokaust. Perspektywa komparatystyczna i wielojęzykowa (2020–2023)” / “21st-Century Literature and the Holocaust. Comparative and Multilanguage Perspective (2020–2023)”

"... jak dotąd są to jedyne na świecie studia komparatystyczne na temat tej literatury. Projekt ma charakter porównawczy i właśnie w tym aspekcie międzynarodowy zespół badaczy chce dowiedzieć się: czy pamięć pokolenia post-Shoah staje się we wszystkich literaturach artefaktem wykreowanym jednocześnie na przecięciu estetycznej i narracyjnej kontynuacji i innowacji; czy autorzy należący to drugiego i trzeciego pokolenia podejmują te same próby negocjacji co ich poprzednicy (autorzy pierwszego pokolenia – ocaleni i świadkowie) w konflikcie między imperatywem dawania świadectwa a stylistycznym brakiem zaufania do przekazu literackiego; w jaki sposób realizowane są nowe sposoby przedstawiania Szoah w tych literaturach; czy istnieją punkty zbieżne w wypadku zróżnicowanych językowo i kulturowo tekstów literackich oraz związki pomiędzy stosowanymi językami, pochodzeniem autorów, społecznym i politycznym kontekstem, w którym żyją, jak również czynnikami mającymi na nich wpływ a fenomenem literackich kreacji ich dzieł. Osobnym polem badawczym jest w projekcie najnowsza literatura Holokaustu przeznaczona dla dzieci i młodzieży – analizowana pod kątem roli w procesie edukacyjnym, a także w innych kontekstach kulturowych". (Prof. Sławomir Jacek Żurek)

Fot. ze strony projektu: https://www.uantwerpen.be/en/projects/literature-holocaust/

1. Otwarcie perspektywy komparatystycznej

Począwszy od roku 2016 na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II przez trzy lata był realizowany projekt „Pamięć o Zagładzie w polskojęzycznej i niemieckojęzycznej literaturze autorów i autorek drugiego i trzeciego pokolenia post-Szoah”, dotyczący twórczości najnowszej (powstałej po roku 2000). W skład międzynarodowego zespołu badawczego weszli naukowcy i doktoranci (germaniści i poloniści) KUL: dr hab. Małgorzata Dubrowska, dr Piotr Kalwiński, dr Agnieszka Karczewska, dr Agnieszka Kasperek, dr hab. Barbara Klonowska, dr hab. Joanna Rutka, Iwona Kmiecik oraz Ewelina Smalec, a także badacze z Niemiec: prof. Irmela von der Lühe (Wolny Uniwersytet w Berlinie), prof. Andree Michaeleis i prof. Kerstin Schoor (oboje Europejski Uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odrą) oraz prof. dr hab. Sławomir Jacek Żurek (kierownik zespołu). Donatorem przedsięwzięcia była Polsko-Niemiecka Fundacja Rozwoju Nauki. Najważniejszy jego cel to komparatystyczna obserwacja artystycznych strategii używanych przez odnośnych autorów w ich tekstach prozatorskich. Rezultatem badań była weryfikacja tezy o użyteczności takich kategorii estetycznych jak rekonstrukcja, transfiguracja, subwersja oraz empatyzacja do oglądu najnowszej literatury i polskiej, i niemieckiej. Postała też wydana w Wydawnictwie Towarzystwa Naukowego KUL w roku 2019 dwujęzyczna (polsko-niemiecka) monografia naukowa pod redakcją L. von der Lühe i S.J. Żurka.

Pierwsze niezwykle interesujące i owocne doświadczenia znalazły kontynuację w badaniach porównawczych nad najnowszą literaturą Holokaustu powstającą również w innych językach. Zamierzenie wydawało się bardzo ważne nie tylko dlatego, że w ciągu ostatnich dwudziestu lat różnych krajach wydano wiele wartościowych utworów literackich na temat Zagłady, lecz także w obliczu rosnącej w ostatnim czasie antysemickiej obsesji w Europie i poza nią: na Bliskim Wschodzie, Północnej Afryce, i Stanach Zjednoczonych.

2. Międzynarodowy zespół i polsko-belgijsko-izraelskie konsorcjum badawcze

W roku akademickim 2018-2019, przebywając na urlopie naukowym w Izraelu, gdzie pracowałem jako profesor gościnny, jednocześnie szukałem badaczy, którzy interesują się tego rodzaju literaturą. W ciągu kilku miesięcy udało się skompletować zespół badawczy naukowców z Izraela i Polski, a także, poprzez kolejne kontakty – z Belgii i Stanów Zjednoczonych. We wrześniu 2019 Bar Ilan University (gospodarzem był hebraista i rusycysta prof. Roman Katsman) wraz z naukowcami izraelskimi zorganizowałem jednodniowe seminarium badawcze “(Re)Memory of the Shoah. Different Worlds of Existence” [‘(Od)pamiętywanie Zagłady. Różne światy egzystencji’], w którym on-line wzięli udział również naukowcy z innych państw.

W październiku tegoż roku w Belgii w Instytucie Judaistycznym na uniwersytecie w Antwerpii odbyłem konsultacje na temat planowanego badania z prof. Vivien Liską (University of Antwerp) i prof. Krisem Van Heuckelomem (Catholic University of Leuven). Wtedy zapadła decyzja o przygotowaniu projektu “21st-Century Literature and the Holocaust. Comparative and Multilanguage Perspective (2020–2023)” [‘Literatura XXI wieku i Holokaust. Perspektywa komparatystyczna i wielojęzykowa (2020–2023)’] i przystąpienie z nim do konkursu na grant zorganizowanego przez Rothschild Foundation Hanadiv (Wielka Brytania). Projekt zyskał uznanie, a zdobyta dotacja umożliwiła jego realizację przez wcześniej zawiązane – konsorcjum trzech uniwersytetów: University of Antwerp (Belgia), Bar Ilan University (Izrael) i Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (Polska), składające się z podzespołów z różnych ośrodków badawczych.

Trzynastu naukowców biorących udział w pracach to: prof. Sławomir Jacek Żurek (KUL), dr Sylwia Karolak (UAM) – podzespół polonistyczny; prof. Irena Barbara Kalla (UWr), prof. Kris Van Heuckelom (The Catholic University of Leuven, Belgia) – podzespół niderlandystyczny; dr Pnina Rosenberg (The Technion Israel Institute of Technology, Izrael), dr Sarah Minslow (State University in Los Angeles, USA) – podzespół anglistyczny; prof. Roman Katsman (Bar Ilan University, Izrael), prof. Marina Balina (Illinois Wesleyan University, USA) – podzespół rusycystyczny; dr Erga Heller (Kaye Academic College of Education, Izrael), dr Shai Rudin (Gordon College of Education in Haifa, Izrael), prof. Daniel Feldman (Bar-Ilan University, Izrael) – podzespół hebraistyczny; dr Michal Ben-Horin (Bar-Ilan University, Izrael), prof. Vivien Liska (University of Antwerp, Belgia) – podzespół germanistyczny.

3. Transmisja pamięci o Zagładzie i najnowsze literatury

Głównym celem realizacji projektu jest szukanie związków pomiędzy sześcioma narodowymi literaturami, które funkcjonują w języku polskim, rosyjskim, angielskim, niemieckim, niderlandzkim i hebrajskim, oraz w różnorodnych tradycjach kulturowych. Wyodrębnione przez międzynarodowy zespół hipotezy badawcze (weryfikowane co pół roku podczas seminariów aktualizowane i weryfikowane) dotyczą: 1) pamięci o Zagładzie – wciąż żywej w najnowszych literaturach krajów europejskich (choć nie tylko); 2) reakcji na dyskurs publiczny dotyczący tego Wydarzenia  we współczesnej kulturze (częstokroć opisywanej jako post-traumatyczna); 3) faktu, że mimo ponad siedemdziesięciu lat, które dzielą współczesność od drugiej wojny światowej i ludobójstwa Żydów, nadal doświadczenie to kształtuje społeczną świadomość kolejnych pokoleń Europejczyków, Izraelczyków i Amerykanów.

Warto też zaznaczyć, że jak dotąd są to jedyne na świecie studia komparatystyczne na temat tej literatury. Projekt ma charakter porównawczy i właśnie w tym aspekcie międzynarodowy zespół badaczy chce dowiedzieć się: czy pamięć pokolenia post-Shoah staje się we wszystkich literaturach artefaktem wykreowanym jednocześnie na przecięciu estetycznej i narracyjnej kontynuacji i innowacji; czy autorzy należący to drugiego i trzeciego pokolenia podejmują te same próby negocjacji co ich poprzednicy (autorzy pierwszego pokolenia – ocaleni i świadkowie) w konflikcie między imperatywem dawania świadectwa a stylistycznym brakiem zaufania do przekazu literackiego; w jaki sposób realizowane są nowe sposoby przedstawiania Szoah w tych literaturach; czy istnieją punkty zbieżne w wypadku zróżnicowanych językowo i kulturowo tekstów literackich oraz związki pomiędzy stosowanymi językami, pochodzeniem autorów, społecznym i politycznym kontekstem, w którym żyją, jak również czynnikami mającymi na nich wpływ a fenomenem literackich kreacji ich dzieł. Osobnym polem badawczym jest w projekcie najnowsza literatura Holokaustu przeznaczona dla dzieci i młodzieży – analizowana pod kątem roli w procesie edukacyjnym, a także w innych kontekstach kulturowych.

Tak jak już było wspomniane, badanie koncentruje się na tekstach prozatorskich opublikowanych po roku 2000 w sześciu językach, zwłaszcza na: 1) literackich strategiach i mechanizmach transformacji pamięci o Holokauście w kulturowe artefakty, 2) przyswojeniu tej pamięci przez reprezentantów drugiego i trzeciego pokolenia; 3) rekonstrukcji skomplikowanych procesów zapamiętywania i przyswajania doświadczeń innych, mediatyzowanych i modelowanych przez fotografie, pamiętniki, literaturę, komiks, film oraz inne teksty kultury.

4. Metodologia badań nad najnowszą literaturą Zagłady

We współczesnych badaniach literaturoznawczych dotyczących tekstów o Zagładzie bardzo mocno podkreślany jest status tekstu literackiego jako kulturowego artefaktu, na który wpływa pamięć modelowana przez literackie i kulturowe dyskursy. Dlatego też metodologia zastosowana w tych eksploracjach została zaaplikowana z obszaru badań historycznych, jak i z naukowej refleksji nad pamięcią indywidualną ocalonych z Holokaustu oraz jego świadków. Konstrukcja instrumentarium procesów mediatyzacji i transformacji pamięci o Zagładzie w kulturowe artefakty, dlatego zostanie tu też uwzględniona refleksja z zakresu studiów kulturowych wraz z ich założeniami teoretycznymi i metodologicznymi. Podczas eksploracji poszczególnych tekstów literackich wykorzystywane są oczywiście elementy pochodzące z repertuaru tradycyjnych modeli strukturalistycznych i hermeneutycznych, jak i z teorii recepcji. Ostatecznie, jako że mamy do czynienia z tekstowymi badaniami porównawczymi, za użyteczne zostały uznane także teorie komparatystyczne z zakresu studiów literaturoznawczych.

Pięć kategorii analitycznych użytych w badaniu odzwierciedla teoretyczne kontynuacje i transformacje dyskursu na temat pamięci: „toposy/obrazy”, „pamięci” (lm.), „języki”, „materialność (zwierzęta / rośliny / obiekty materialne)” i „dialog”. Służą one rekonstrukcji procesu transmitowania pamięci o Szoah w literaturze i mają ułatwić rozumienie sposobów pozyskiwania jej przez czytelników. W ten sposób spełniana jest także ważna funkcja edukacyjna, mająca wpływ na widzenie świata przez ludzi oraz ich tożsamość. Ostatecznie Zespół ma nadzieję odnaleźć odpowiedzi na następujące pytania:

1) Jakie jest znaczenie tradycji żydowskiej dla najnowszej literatury na temat Holokaustu? Czy literatury te wykorzystują starożytną żydowską topikę? Jeśli tak, to w jaki sposób? Czy istnieją jakieś związki między tymi literaturami? [„toposy/obrazy”];

2) Jakie są główne różnice między kreacją artystyczną a użyciem kategorii związanych z pamięcią w tych literaturach? Jakie rodzaje pamięci o Holokauście można odnaleźć w najnowszej literaturze różnych języków? [„pamięci”];

3) Jakie są związki pomiędzy pamięcią o Holokauście a poszczególnymi językami? W jaki sposób języki wpływają na pamięć o Zagładzie i jak literatura Zagłady wpływa na języki? [„języki”];

4) Jakie są funkcje kreacji zwierząt, roślin oraz przedmiotów materialnych w tym procesie w najnowszej literaturze Holokaustu? [„materialność”];

5) W jaki sposób współczesna literatura Holokaustu pomaga w dialogu? Kogo z kim on dotyczy? [„dialog”]. 

Wykorzystanie grantu uwzględnia sześć cyklicznych seminariów naukowych (po dwa w ciągu roku) w różnych ośrodkach badawczych w Polsce, Niemczech, Belgii i Izraelu oraz – podsumowującą projekt – międzynarodową konferencję na Uniwersytecie w Antwerpii. Zostaną przygotowane także dwie monografie naukowe: jedna, prezentująca bezpośrednie rezultaty komparatystycznych eksploracji, druga, stanowiąca zbiór artykułów powstałych po finalnej konferencji. Miejmy też nadzieję na to, że całe przedsięwzięcie otworzy nową perspektywę komparatystycznych badań nad literaturą Holokaustu.

21st-Century Literature and the Holocaust. Comparative and Multilanguage Perspective (2020–2023) - logo

 

 

 

 

 

 

Zobacz także

21.07.2023

Kilka pytań o ... Światowe Kongresy Polonistów

Tydzień temu, 14 lipca, zakończył się VIII Światowy Kongres Polonistów, obradujący pod hasłem “Filologia - od/nowa”. O historię, ideę i rolę Kongresów, przemiany polonistyki na przestrzeni ostatnich lat oraz wyjątkowość tegorocznego Kongresu zapytaliśmy Panią Profesor Magdalenę Popiel z Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, prezes Międzynarodowego Stowarzyszenia Studiów Polonistycznych i członkinię Rady „Biuletynu Polonistycznego” oraz współorganizatorkę Światowych Kongresów Polonistów, Konkursu im. Jana Kochanowskiego i cyklu Wykładów Jagiellońskich im. Czesława Miłosza.

21.11.2022

Wizyta studentów polonistyki rzymskiego Uniwersytetu Sapienza w Warszawie

Od 7 do 10 listopada włoscy studenci uczestniczący w projekcie NAWA promującym język polski przebywali w Warszawie, gdzie spotkali się z ukraińskimi kolegami z Uniwersytetu w Łucku i litewskimi kolegami z Uniwersytetu w Wilnie podczas warsztatów tłumaczenia literackiego i produkcji audiowizualnej. Zrealizowali także kilka podcastów i wideo, które wkrótce będą dostępne na blogu. Były to bardzo intensywne dni pracy, nauki, życia towarzyskiego i zwiedzania zabytków. Każdy uczestnik wybrał zdjęcie związane z chwilą lub miejscem, które zapisały się szczególnie w jego pamięci i napisał do niego komentarz. Mamy nadzieję, że powtórzymy to piękne doświadczenie w nadchodzących latach!

15.12.2020

Wspomnienie o profesorze Dariuszu Cezarym Maleszyńskim

15 grudnia 2020 r. odbył się pogrzeb profesora Dariusza Cezarego Maleszyńskiego, wybitnego historyka literatury staropolskiej z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Publikujemy wspomnienie o Profesorze.

01.10.2024

Studiowanie polonistyki sposobem na życie. Rozmowa z Elżbietą Miedzianowską

Elżbieta Miedzianowska po latach intensywnej pracy zawodowej w 2022 roku obroniła licencjat na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Zgodziła się nam opowiedzieć, dlaczego zdecydowała się na studia polonistyczne, co o nich myśli, jakie wiąże z nimi plany.

Używamy plików cookies, by ułatwić korzystanie z naszych serwisów. Jeśli nie chcesz, by pliki cookies były zapisywanena Twoim dysku, zmień ustawienia swojej przeglądarki. Sprawdź informacje o plikach cookies.