Literaturoznawstwo architektoniczne jako jeden z obszarów projektu „Polonistyka wobec wyzwań współczesnego świata”

Działania w ramach projektu „Polonistyka jak wobec wyzwań współczesnego świata”1 nakierowane są na rozpoznanie i udokumentowanie dorobku i przemian krajowej i światowej polonistyki, rozumianej jako wyodrębniona dyscyplina naukowa. Odbudowanie zainteresowania nią jako obszarem badawczym oraz pokazanie jej potencjału aplikacyjnego wiąże się z interdyscyplinarnością i oferowaniem wyników badań polonistycznych innym sektorom2. W jaki sposób literaturoznawstwo architektoniczne (LA), jak nazwa wskazuje przynależące do dyscypliny literaturoznawstwa, wpisuje się w projekt polonistyczny i jakie obszary zagarnia baza bibliograficzna tworzona pod hasłem LA?

Propozycja zdefiniowania ścieżki literaturoznawstwa architektonicznego (2015) wiązała się z odpowiedzią na wyzwania humanistyki zaangażowanej i poszukiwaniem wpływu społecznego (impact) badań literaturoznawczych3. Osiągnięcie go wiązało się z ukierunkowaniem wybranego obszaru badań literaturoznawczych na konkretny cel, jakim jest wsparcie architektów i urbanistów oraz gremiów zarządzających przestrzenią. Ten obszar to prace spod znaku zwrotu topograficznego, biorące początek w badaniach nad przestrzenią w tekście literackim, w pracach semiotyków przestrzeni, oraz w badaniach geopoetycznych, geokrytycznych a także analiz z zakresu studiów miejskich4. Ważnym punktem odniesienia jest jednak geokrytyka, literaturoznawcza metodologia akademicka zdefiniowana przez Bertranda Westphala (2000), a na gruncie amerykańskim uprawiana przez Roberta Jr. Tally’ego, skoncentrowana na analizie literackiej reprezentacji miejsc rzeczywistych. Istotą geokrytyki jest badanie rodzajów powiązań między światami rzeczywistym i wyobrażonym. Mimo „współzałożycielskiej” roli geokrytyki, by posłużyć się formułą Westphala, w której owa literacka reprezentacja zaczyna wpływać na sposób postrzegania przestrzeni rzeczywistej ukazanej w dziele, geokrytyka wciąż ma na celu interpretację, pozostaje zatem w obszarze badań podstawowych, niemających charakteru aplikacyjnego5.

Wiedza dotycząca realnie istniejącego miejsca lub obiektu, do której docierają przedstawiciele innych dyscyplin, przyswojona poprzez literaturę i konteksty jej towarzyszące, związane zarówno z tekstem, jak i z badanym zjawiskiem, pozwala tymczasem dostrzec sprawy umykające na drodze postrzegania czysto informacyjnego. Badanie metamorfozy miejsca i czynników wpływających na te przemiany, oglądane poprzez szeroko pojęte zapisy tekstowe (dzieła literackie, teksty paraliterackie, ale także pamiętniki, listy, dokumenty i zapisy prasowe) daje możliwość uchwycenie bezpośredniej relacji człowieka z przestrzenią, zarówno na poziomie ogółu i świadomości zbiorowej związanej z danym fragmentem miasta, jak i doświadczenia jednostkowego. Tego typu analizy ukazują miasto nie tylko w jego wymiarze fizycznym, lecz także afektywnym i w obrębie przestrzeni wyobrażonej. Próba odtworzenia minionych doświadczeń z zakresu relacji społeczeństwa i przestrzeni odbywa się poprzez medium, jakim są teksty. Wymaga zatem analiz teoretycznoliterackich w zakresie poetyki, perspektywy, założeń gatunkowych, kontekstu, dynamiki tekstu, łączenia podejścia semiotyki przestrzeni, geokulturologii, geopoetyki, geokrytyki i najnowszych kategorii wchodzących w zakres badań kulturoznawczych z elementami strukturalizmu i warsztatem pozwalającym na dogłębną interpretację zapisu, także na poziomie jego morfologii i w obrębie zagadnień edytorskich.

Literaturoznawstwo jako dyscyplina wyrasta w ogromnej części z badań polonistycznych, większość literaturoznawców (w rozumieniu badaczy identyfikujących się z literaturoznawstwem jako dyscypliną wg Klasyfikacji dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych MEiN z 11 X 2022 r.) to absolwenci studiów filologicznych, nierzadko filologii polskiej. W tym kontekście warto wskazać na zagadnienie etapów integracji wiedzy. Jan Kozłowski w raporcie przygotowanym dla Komitetu Badań Naukowych MNiSW Narodziny i rozwój dyscyplin naukowych wskazywał na różne typy powiązań dyscyplin o charakterze: 1) interdyscyplinarnym (łączenie elementów – pojęć, metod, procedur z kilku dyscyplin bez stosowania nadrzędnego, „naddyscyplinarnego” paradygmatu); 2) multidyscyplinarnym (gdzie problemy bada się niezależnie od siebie, a ich wyniki łączy ze sobą w podobny sposób) i 3) transdyscyplinarnym (problemy bada się dzięki stosowaniu paradygmatu ogarniającego kilka dyscyplin, który stara się przekraczać ograniczenia poszczególnych z nich, proponując szerokie ramy teoretyczne dla wspólnych elementów)6. Interdsycyplinarność występująca tu na poziomie analizy literaturoznawczej badacza, przejawia się np. w podejściu geokrytycznym, poprzez angażowanie metod i perspektyw innych dyscyplin do analizy przestrzeni rzeczywistej i jej literackich, oraz innych tekstowych i pozatekstowych, reprezentacji. W badaniach zespołowych, poświęconych wybranemu obszarowi, sięganie po kategorię innych dyscyplin, w ramach analizy literaturoznawczej, zostaje rozszerzone do realnej współpracy przedstawicieli różnych dyscyplin i dziedzin7. Znaczenie badań multidyscyplinarnych powraca więc także w kontekście ryzyka utowarowienia wiedzy8. Gwarantem jakości badań inter- i transdyscyplinarnych w ramach LA jest znajomość tradycyjnego warsztatu literaturoznawczego, w tym posiadanie kompetencji edytorskich, filologicznych, etc. zatem szeroko pojętych efektów kształcenia polonistycznego.

Literaturoznawstwo architektoniczne nie jest propozycją nowej metodologii, ale ukierunkowaniem wybranego zakresu badań literaturoznawczych na konkretny cel, projektem wyboru metod i połączenia tradycyjnych narzędzi z najnowszymi kategoriami, a przede wszystkim propozycją wpisania badań literaturoznawczych w założenia humanistyki zaangażowanej, których wyniki mogą mieć przełożenie na konkretne działania prospołeczne. Istotą działań jest tu przeprowadzenie analiz literaturoznawczych i kulturoznawczych, skupionych na tekstowych zapisach doświadczania przestrzeni przez człowieka, w celu wsparcia gremiów decyzyjnych, zarządzających przestrzenią oraz architektów i urbanistów, opracowujących plany przekształcania przestrzeni miejskiej i rewitalizacji. Jakie zatem materiały powinna obejmować baza bibliograficzna9 w obszarze literaturoznawstwa architektonicznego? Kolekcja tematyczna przybliżająca społeczeństwu zagadnienia związane z literaturoznawstwem architektonicznym stanowi de facto bazą źródłową tekstów z zakresu szeroko pojętych badań nad przestrzenią - studiów miejskich, ekokrytyki, geopoetyki, geokrytyki. Jednak to, co istotne, to po pierwsze założenie, że analizy są poświęcone realnie istniejącej przestrzeni, po drugie prowadzone są w oparciu o materiały tekstowe.

Literaturoznawstwo architektoniczne jest ścieżką, kierunkiem postępowania, jaki może obrać badacz oferujący wyniki swoich badań innym sektorom przekształcającym przestrzeń miejską. Jest ono przekroczeniem granicy dyscyplin i dziedzin, propozycją wpływu społecznego o charakterze transgresyjnym, który może uobecnić się w postaci konkretnego projektu zagospodarowania przestrzeni10. To od badacza zależy jaki cel obierze, prowadząc analizy poświęcone przestrzeni rzeczywistej i jej tekstowym reprezentacjom, to od przedstawicieli innych sektorów zależy czy zechcą wykorzystać wyniki badań humanistycznych i je wdrożyć w ramach procesu projektowego11. Efekt projektu „Polonistyka wobec wyzwań….” poświęcony ścieżkom społecznego wykorzystania badań polonistycznych (w tym przypadku polonistycznych i literaturoznawczych) staje się zaś w obszarze związanym z LA swego rodzaju pomostem pomiędzy tradycyjnymi działaniami o charakterze filologicznym a działaniami o charakterze wdrożeniowym, pomiędzy czytaniem o mieście i czytaniem miasta. Stanowi łącznik pomiędzy odbiorcą (rekrutującym się z różnych środowisk, nie tylko akademickich) a badaczami tematyki miejskiej, oferując bazę bibliograficzną - dowolnie wykorzystywaną dla nauki i dla społeczeństwa.

W tekście wykorzystano fragmenty książki A. Wójtowicz, Literaturoznawstwo architektoniczne. Wstępne rozpoznania, Warszaw 2019, OA: https://rcin.org.pl/ibl/dlibra/publication/276656/edition/240261 (9.05.2025).

Powiązane:

• Humanistyka zaangażowana. Jak literaturoznawcy badają Warszawę? dr hab. Agnieszka Karpowicz, prof. UW i dr Aleksandra Wójtowicz, IBL PAN, Mityng warszawski 2021, https://www.youtube.com/watch?v=h6bYaU9Pbro, 2g14min.28s.

• W stronę Humanistyki architektonicznej, z Krystyną Ilmurzyńską, Włodzimierzem Pesselem i Andrzejem Skalimowskim rozmawia Aleksandra Wójtowicz, „Biuletyn Polonistyczny” 3 lutego 2025, https://www.biuletynpolonistyczny.pl/pl/articles/towards-architectural-humanities,349/details (27.04.2025).

Przypisy