"Szklany sufit języka. Trzynaście rozmów". Słowo wstępne profesora Sławomira Jacka Żurka

Szklany sufit

I na tę stronę lasu
przylatują ptaki
ważka uporczywie uderza
o szklany sufit tarasu
jak mogę jej powiedzieć
że w przestrzeń
nie tędy droga
ja też uporczywie uderzam
o szklany sufit języka
więc kwiat zasadziłam czerwony

co przywołuje kolibry
któregoś ranka usłyszą
obietnicę wysmukłych kielichów

niewymownie słodką purpurową...

^{sierpień 2002 r.}

Anna Frajlich, Szklany sufit, (w:) tejże, Łodzią jest i jest przystanią,

Szczecin-Bezrzecze: Wydawnictwo FORMA, 2013, s. 40.

 

Bohaterka tej książki Anna Frajlich często zderzała się w swoim życiu z tzw. szklanym sufitem (ang. glass ceiling), będącym – według definicji słownikowej – metaforą odnoszącą się do „ogółu nieformalnych barier, które uniemożliwiają pewnym grupom osób osiągnięcie określonych celów lub wysokiego statusu zawodowego albo politycznego”¹. Kiedyś używana „przede wszystkim w dyskursie feministycznym, w stosunku do kobiet”², dziś rozszerza się na problemy ludzi napotykających na rozmaite przeszkody i formy dyskryminacji w swoich działaniach. W tym znaczeniu Frajlich doświadczyła ograniczeń najpierw w Polsce, będąc bezradną wobec władzy komunistycznej, która w drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX wieku zgotowała piekło polskim obywatelom pochodzenia żydowskiego i wciągnęła w to społeczeństwo; potem zaś w drodze na przymusową emigrację i już na niej, kiedy trzeba było pokonywać rozmaite trudności w budowaniu swojego życia na nowo, w obcej ziemi, nieznanym środowisku, dramatycznie próbując znaleźć swoje miejsce i walcząc o poczucie godności.

Występujący w wierszu „szklany sufit języka” można odnieść zarówno do jednej z barier zewnętrznych, jaką była nieznajomość angielskiego przez poetkę podczas osiedlania się w USA, jak i do jej zmagań twórczych, by wyrazić to, co często niewyrażalne. Tytuł książki, wykorzystując wyrażenie z wiersza, zapowiada obecny w treści szereg przezwyciężanych przez bohaterkę utrudnień egzystencjalnych, które na przestrzeni lat jednocześnie, siłą rzeczy, formowały jej wyobraźnię poetycką. W pierwszym rzędzie zostają więc w tomie przywołane osobiste doświadczenia Anny Frajlich od czasu narodzin w Azji Środkowej po dzień dzisiejszy, umiejscowione w kontekście historii ogólnej, w której uczestniczyła i któ- rej była świadkiem. Pojawi się tu także temat polskiego życia literackiego w kraju (za PRL-u i później), a także na wychodźstwie. Podczas lektury czytelnik spotka się również z pewnego rodzaju kroniką części Żydostwa polskiego (reprezentatywnej, bo obejmującej ludzi o różnorodnym statusie i różnie przebiegających losach): przed wojną, podczas Zagłady, sowieckich zesłań, uwikłań w komunizm, wypędzenia z Polski i tułaczego życia na obczyźnie. Jednocześnie zostaną wykorzystane liczne wiersze poetki w jakiś sposób związane z tym, o czym jest mowa.

Książka ma strukturę trzynastu rozmów na określone tematy, umieszczonych w dwóch częściach: „Umarłe adresy z Manhattanem w tle” i „Cena wygnania”. We wszystkich odsłania się potrójna tożsamość rozmówczyni – jednoczesne bycie Polką, Żydówką, a z czasem i Amerykanką. W pierwszej części poznajemy dzieciństwo i młodość Anny Frajlich, emigrację, a następnie ją samą jako poetkę³ i prozatorkę⁴, dziennikarkę i publicystkę (eseistkę, felietonistkę, krytyczkę literacką, filmową oraz teatralną)⁵, polonistkę⁶ i badaczkę literatury⁷, a także nauczycielkę akademicką⁸. To pokazuje, że niemal wszystkie jej aktywności zawsze koncentrowały się wokół słowa. Od wczesnego dzieciństwa jej osobistym doświadczeniem stała się wielojęzyczność. Urodziła się w rodzinie polsko-żydowskiej – oboje rodzice byli polskimi zasymilowanymi Żydami, mieszkańcami Lwowa, którzy z wyboru mówili w domu po polsku – stąd językiem matczynym (ang. mother tongue), a zarazem ojczystym, stał się dla przyszłej poetki właśnie ten język (podobnie jak u Czesława Miłosza). Urodzona w okresie wojennym w Kirgizji, przez pierwsze cztery lata osłuchiwała się z obowiązującym tam (jak i we wszystkich ówczesnych republikach radzieckich) językiem rosyjskim. W pewnym momencie zyskała świadomość, że zarówno rodzice, jak i stopniowo poznawani ludzie z kręgu rodziny i najbliższych znajomych potrafią mówić jeszcze w jidysz. Słyszała też, jak i matka, i ojciec płynnie porozumiewają się również po niemiecku (wszak byli Żydami galicyjskimi). Skończyła studia polonistyczne w Polsce, a w Ameryce dodatkowo rusycystykę. Do tego doszedł angielski niezbędny do normalnego funkcjonowania na drugiej półkuli. W obszarze poetyckim jednak Anna Frajlich pozostała wierna polszczyźnie.

Szczecin, do którego została z rodzicami repatriowana, okazał się lingwistycznie zróżnicowany, co później wspomniała w wierszu Miasto:

[...]
i słyszało się w mieście

tym różne języki
– jak krzewy – przesadzone

na zachód ze wschodu

ktoś z wileńska zaciągał

ktoś z lwowska całował

rączki – ktoś półgłosem

wciąż mówił po niemiecku

i jidysz niedobitków

rozbrzmiewał w ulicach

a nad brzegami rzeki

już portowa gwara

wyrastała jak trawa

spomiędzy kamieni

^[...]9

 

Gdy w Szczecinie zamieszkała sprowadzona przez matkę rodzina z Izraela, Anna Frajlich po raz pierwszy usłyszała hebrajski.

Jej dzieciństwo było czasem, w którym doświadczyła biedy, niepewności jutra, a także antysemityzmu. Wtedy też dotarło do niej, że choć pięknie mówi i pisze po polsku, w szkole jest najlepsza z polskiego, a nawet zaczyna publikować wiersze w tym języku, to dla niektórych ludzi na zawsze pozostanie „obca”. Lata 1960–1969 spędzone w Warszawie były dla wchodzącej w dorosłość poetki czasem ogromnej fascynacji literaturą polską i polskim językiem, co dokonywało się zarówno na studiach polonistycznych na Uniwersytecie Warszawskim, jak i w pracy w środowisku ludzi niewidomych i publikacjach w polskim dodatku do żydowskiego czasopisma „Fołks-Sztyme”. Ponadto uczestniczyła w życiu literackim w grupie Hybrydy, mając dzięki temu kontakt z pisarzami, dziennikarzami i krytykami.

Po wymuszonym sytuacją opuszczeniu Polski w roku 1969 (pociągiem odjeżdżającym z Dworca Gdańskiego do Wiednia) i kilkumiesięcznej tułaczce od listopada 1969 do czerwca 1970 w oczekiwaniu najpierw w Wiedniu, potem w Rzymie na dokumenty umożliwiające dalszą podróż, znalazła swoje miejsce wraz z mężem Władysławem Zającem i synkiem Pawłem (ur. w 1967 w Warszawie), oraz z siostrą Felicją Frajlich, a jakiś czas później także z rodzicami, w Ameryce Północnej, a dokładnie w Nowym Jorku. W drodze na obczyznę i w niej samej najpierw stykała się ze szklanym sufitem we wspomnianym obszarze języka angielskiego, a jednocześnie wśród problemów dnia codziennego związanych z poszukiwaniem mieszkania, pracy i z tym podobnymi nieodzownymi sprawami. Ogromny wysiłek połączony z determinacją zaczął w pewnym momencie przynosić owoce w postaci napisanego po angielsku doktoratu oraz zatrudnieniu na Uniwersytecie Columbia. Szklany sufit przebiła wielokrotnie, także w sferze literackiej. Choć początkowo była zupełnie nieznana, w nadzwyczaj zróżnicowanym środowisku emigrantów zaczęła publikować wiersze i artykuły: w londyńskich „Wiadomościach”, paryskiej „Kulturze” i nowojorskim „Nowym Dzienniku”, a także przygotowywać materiały do audycji w sekcji polskiej Radia Wolna Europa, ponadto wydawać kolejne tomiki poetyckie w Londynie. Zauważono ją i doceniono prestiżowymi nagrodami literackimi w Szwajcarii, Kanadzie i Wielkiej Brytanii, a także ostatecznie, po latach, w Polsce, do której wskutek transformacji ustrojowej odzyskała wstęp i osobiście, i dla swojej poezji.

„Cena wygnania”, druga część książki, koncentruje się na aktywnościach pisarskich Frajlich. Poruszane w tej części kwestie to, kolejno: znaczenie obecności poetki na łamach różnych czasopism emigracyjnych i krajowych, relacje ze spotkanymi indywidualnościami z Polski tak jak ona będącymi na uchodźctwie, ludźmi tworzącymi tam polską kulturę i troszczącymi się o nią, bycie na nowo w krajowym środowisku literackim, i wreszcie, dotykający wszystkich bez wyjątku problem przemijania.

W tej części jasno widać, że język w sensie komunikacyjnym jest dla Anny Frajlich frapującą ją tajemnicą. Owszem, umożliwia porozumiewanie się z drugim, ale i różnorodnie wpływa na jakość relacji międzyosobowych, które – w zależności od sposobu użycia i niesionych treści – mogą być bardzo trudne. Dlaczego? Przyczyn poetka upatruje niejako w skalaniu języka, powodującym, że jego użytkownicy, mimo semantycznego przyswojenia znaczeń poszczególnych słów, nie rozumieją się, co wygląda tak, jakby mówili „dwoma różnymi językami”, choć mają do wyrażenia, paradoksalnie, „ten sam [...] ból”¹⁰. To już nie szklany sufit, który jest nad osobą, zmuszający do wysiłku skierowanego ku górze, tu pojawiają się bariery w przestrzeni horyzontalnej:

Wołamy się przez szklane ściany

tak blisko
widzę twoją twarz
wyciągam rękę – szklana ściana

mówimy dwoma językami

[...]

ja widzę

że coś do mnie wołasz

wołasz przez ścianę

i ja ci pewnie odpowiadam

coś odczytujesz z moich ust

_[...]¹¹

 

Bohaterka, szukając źródeł problemów komunikacyjnych, choć deklaruje się jako osoba niereligijna (w powszechnym tego słowa znaczeniu), w innym wierszu odwołuje się (nie po raz pierwszy) do tradycji żydowskiej, a dokładnie topiki biblijnej: „Tak – pomieszał nam Pan Bóg języki / bo wieżę wznieśliśmy za wysoką”¹². Mamy tu nawiązanie do Księgi Bereszit mówiącej o Wieży Babel¹³. W komentarzach rabinicznych dotyczących tego fragmentu Tory podkreśla się idolatryczny charakter poczynań tamtych ludzi, którzy podejmują próby stania się jak Bóg, co ostatecznie powoduje zakłócenie w ich wzajemnych relacjach. To doświadczenie powtarza się na przestrzeni wieków zawsze, gdy ludzie przestają w swoim życiu stawiać Boga na pierwszym miejscu, samemu je zajmując. Frajlich, choć nie praktykuje judaizmu, cieszy się, kiedy syn, a potem wnuki kierują swoje zainteresowania ku niemu, a tradycję żydowską, co widać w jej poezji i wypowiedziach, przechowuje w głębinach serca.

*

Niezrażona trudnościami Anna Frajlich rozbiła niejeden szklany sufit, z uporem dążąc do wyznaczonego sobie celu, porażki niemałym wysiłkiem nieustannie przekuwając w coś dobrego. Szklany sufit języka to książka, która pozwala uwierzyć, że choć droga wskutek przeciwności meandruje, to jest możliwe nie poddawać się, ufając przy tym, że nadejdzie chwila, w której kolibry mimo wszystko „usłyszą / obietnicę wysmukłych kielichów / niewymownie słodką / purpurową...”¹⁴.

Sławomir Jacek Żurek

---