Poza historią literatury: egodokumenty

Pojęcia „egodokumenty” używa się częściej w naukach historycznych i społecznych, filologii termin ten służy rzadziej. Zdefiniował go w 1958 roku holenderski historyk i filolog Jacob Presser, którego zamiarem było wskazanie, że w grupie dokumentów pisanych w pierwszej osobie są takie, których autor i jego przeżycia są głównym przedmiotem narracji (S. Roszak, Ego-Documents – Some Remarks about Polish and European Historiographical and Methodological Experience, „Biuletyn Polskiej Misji Historycznej” 2013, nr 8, s. 27). Koncepcję tę rozwinęli inni, podkreślając, że wagę dla badań historycznych mają nie tylko materiały pierwszoosobowe o charakterze oficjalnym (testamenty, zeznania), ale i te o charakterze prywatnym, w wielu wypadkach – mające artystyczny charakter, jak silva rerum, notatki na marginesach ksiąg czy rysunki (Ibidem, s. 29). Tak rozumianym „egodokumentom” blisko już do filologii, a zwłaszcza współczesnego edytorstwa, w badaniach nad tekstem wykorzystuje się wszelkie, nawet najdrobniejsze materiały autobiograficzne. [...]

Zainteresowanie egodokumentami przybiera także we współczesnym edytorstwie naukowym formy inne niż te ustalone w tradycji. Traktowane są już nie tylko jako materiały pomocnicze przy ustalaniu historii przemian tekstu czy postaci najbliższej intencji autora, lecz stanowią podstawę odrębnych wydań. Upodmiotowiają się i stają tekstem głównym. Dość wyliczyć najnowsze i liczne edycje korespondencji, dzienników, wspomnień, w których nie są postrzegane już wyłącznie jako obowiązkowa część (zwykle tomy ostatnie) pism zbiorowych danego autora. To podstawa samodzielnych wydań, nawet w sytuacji, gdy nie ma pełnej krytycznej edycji dzieł wszystkich.

W numerze pisma po raz pierwszy pojawia się dział Słudzy wielkości. Rozmowy o edytorstwie. Cykl rozpoczyna rozmowa Wojciecha Kruszewskiego i Dariusza Pachockiego z Józefem Fertem, wybitnym edytorem dzieł Cypriana Norwida, Józefa Czechowicza, Teofila Lenartowicza, Zbigniewa Herberta. Warto podkreślić, że wywiad jako gatunek także można zakwalifikować do grupy egodokumentów. W tym wypadku możemy mówić nawet o egodokumencie „drugiego stopnia”: edytor opowiada wszak o własnej pracy (a więc jest to autokomentarz) nad materiami autobiograficznymi innych autorów. Część główną numeru otwiera artykuł Beaty Utkowskiej, która swoje rozważania nad dziennikami Stefana Żeromskiego i Władysława Reymonta skupiła na zagadnieniach archiwalnych i edytorskich. Badaczkę interesowały w szczególności relacje zachodzące między archiwami obu pisarzy a ich diariuszami, w tym także edycjami. Ich analiza, wsparta dogłębnymi badaniami tekstologicznymi, skłania autorkę do wysnucia wniosku, że omawiane edycje naukowe, mimo usilnych starań edytorów, reprezentują nie tylko intencję autora, ale także w jakimś stopniu edytora. Postać Żeromskiego powraca również w szkicu Moniki Gabryś-Sławińskiej. Jego podstawę źródłową stanowią egodokumenty Henryki z Rodziewiczów Witkiewicz, żony Jana Koszyc Witkiewicza, pasierbicy Żeromskiego i podopiecznej Bolesława Prusa. Co warte podkreślenia, badaczce udaje się nie stracić z oczu autorki listów i wspomnień na rzecz tak ważnych dla kultury polskiej postaci pozostających w jej najbliższym oto-czeniu. Nie było to zadanie łatwe, gdyż Henryka Witkiewicz intencjonalnie chowała się w ich cieniu. W swoich wspomnieniach wprost bowiem zadeklarowała, że „w tym pamiętniku nie o moją osobę chodzi, ciekawsze są zdarzenia i ludzie inni – więc tak będę się starać pisać”. Piotr Bordzoł w artykule Warszawsko-grodzieński trójkąt (auto)biograficzny. Listy Leopolda Méyeta do Wilhelminy Zyndram-Kościałkowskiej analizuje dwa typy egodokumentów: wspomnianą w tytule korespondencję oraz testament Leopolda Méyeta. Autor oświetla przede wszystkim postać warszawskiego prawnika i plenipotenta Elizy Orzeszkowej. Jak zauważa Bordzoł, listy Méyeta do Kościałkowskiej stanowią interesujący awers relacji, jaka łączyła go z autorką Nad Niemnem. Nie ona jednak stanowi główny rdzeń rozważań. Omawiana korespondencja została wyzyskana jako świadectwo egzystencji ważnego badacza i edytora literatury polskiej.W artykule Spuścizna piśmienna Teodory Męczkowskiej w badaniach nad dziejami polskiego ruchu kobiecego Agata Zawiszewska poddaje refleksji dorobek jednej z polskich emancypantek, która podobnie jak Izabela Moszczeńska-Rzepecka (1864–1941) czy Cecylia Walewska (1859–1940), pozostawiła po sobie obszerne archiwum rękopisów i maszynopisów, m.in. wspomnienia. Męczkowska była nauczycielką, publicystką, autorką podręczników, działaczką, studiowała nauki fizyczne i przyrodnicze. Zawiszewska proponuje dokładne przebadanie spuścizny Męczkowskiej (w tym – egodokumentów) i opublikowanie tekstów jej autorstwa, co znacząco wzbogaciłoby stan wiedzy na temat historii kobiet. Z cienia, ale tym razem historii literatury, Paulina Przepiórka wydobywa zapoznanego pisarza przełomu XIX i XX wieku, Macieja Szukiewicza. Świetną okazją po temu stała się analiza trzech zbiorów jego wspomnień. Teksty te, zdaniem autorki artykułu, można traktować jako nieoficjalną kronikę Młodej Polski, w której Szukiewicz przedstawił życie artystycznej bohemy Krakowa przełomu XIX i XX wieku. Stanowią one nie tylko ciekawostkę literacką, ale także duże wyzwanie edytorskie ze względu na trudności z wyborem podstawy wydania i konieczność sporządzenia obszernych objaśnień. Interesującym problemom edytorskim został poświęcony artykuł Grażyny Legutko. Badaczka omawia w nim trudności wynikłe podczas pracy nad krytycznym wydaniem Pamiętnika Wacława Sieroszewskiego. Ich źródłem były nie tylko skomplikowany proces odczytywania i porządkowania rękopisów, ale także konstrukcja memuarów pisarza, której istotną cechę stanowią odwołania do korespondencji wzajemnej Wacława Sieroszewskiego i jego żony Stefanii. Pojawiające się w tym wypadku bezpośrednie wpisanie listów w strukturę wspomnień wymusza konieczność uporządkowania w pierwszej kolejności tych pierwszych materiałów. Maciej Libich wykonał kwerendę w warszawskim Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza, gdzie badał prowadzony w latach 1930–1992 Dziennik poetki Anny Pogonowskiej (warto dodać, przechowywany w aż dwunastu teczkach). Jego artykuł stanowi próbę opisania dzieła, wskazania cech dokumentu oraz zarysowania jego wstępnej charakterystyki. [...] Barbara Tyszkiewicz podjęła się z kolei omówienia korespondencji Stefanii Skwarczyńskiej z Jerzym Zawieyskim z lat 1948–1968. Skupiając się w głównej mierze na wybitnej naukowczyni, analizuje praktyczne zastosowanie elementów wyróżnionych w jej słynnej Teorii listu w prywatnej korespondencji, tu na przykładzie listów z pisarzem. Część poświęconą „dokumentom i manuskryptom” otwiera artykuł Anny Petlak, która przypomina postać Wincentego Ignacego Marewicza, poety tworzącego w oświeceniu, i prezentuje opracowanie tekstu jego autorstwa pt. Ofiara dla Ojczyzny... roku 1792, maja dnia 14 w Wilnie. Poeta zobowiązał się w nim do przekazania Rzeczypospolitej – znajdującej się w obliczu wojny – swego majątku. Agnieszka Bąbel przedstawia list polskiego malarza Walerego Brochockiego do Marii z Trębickich-Faleńskiej, żony poety Felicjana Faleńskiego, napisany podczas pobytu w Chicago w czasie Wystawy Światowej w 1893 roku. We wprowadzeniu do dokumentu autorka obszernie opisuje charakter wystawy, jej niespotykany rozmach (27,5 milionów zwiedzających), a także reakcje, jakie wywołała w Polsce. Wreszcie – przybliża postaci Brochockiego oraz Faleńskiej. Monika Bednarczuk wybiera literaturę wspomnieniową, aby przypomnieć postać Józefy Kodis z Krzyżanowskich. Autorka rekonstruuje niezwykle ciekawą biografię filozofki i działaczki oświatowej, rozpiętej – jak pisze – „między Cesarstwem Rosyjskim, Szwajcarią, Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej i Drugą Rzeczypospolitą”. Co ważne, osadza ją, wykazując się ogromną erudycją, w geograficznym i społecznym kontekście, przywołując m.in. życiorysy innych kobiet z pokolenia radykalnej inteligencji popowstaniowej. Wszystkie te perspektywy spaja metoda mapowania biografii. Magdalena Budnik już po raz drugi sięga natomiast po nieznany diariusz Janiny Konarskiej, dając swemu artykułowi podtytuł: Początki francuskiego wychodźstwa Słonimskich (od 22 września 1939 roku do 7 listopada 1939 roku). Opracowuje kolejną część zapisków Janiny Konarskiej, żony Antoniego Słonimskiego, sporządzonych w okresie wojennego wychodźstwa małżeństwa. Dariusz Pachocki prezentuje zaś wybór listów przesyłanych między Jerzym Giedroyciem i Leopoldem Tyrmandem w latach 1966–1967, skupiając się na treściach dotyczących wydań dzieł pisarza. We wstępie do opracowania autor przybliża sytuację Tyrmanda w okresie powojennym, pisząc o jego powrocie do Polski w 1945 roku, zdobyciu uznania i ponownym wyjeździe w 1965 roku.

Fragment „Wstępu” Kamili Budrowskiej, Wiktora Gardockiego i Katarzyny Kościewicz