Alegorie i symbole 2

Numer otwiera artykuł Macieja Edera Zagadkowe „źwierzę o jednym oku”, czyli o fraszce III 78 Kochanowskiego, w którym autor omawia epigram Jana Kochanowskiego Gadka, pokazując, że dwie rzekomo rozłączne perspektywy interpretacyjne – klucz obsceniczny i skatologiczny – mogą się czasem pokrywać.

Paweł Stępień w tekście Rej Górnickiego. Filologiczne śledztwo w sprawie skatologicznych „trefności” przedstawia analizę facecji opisanych w traktacie o dwornym trefnowaniu zawartym w drugiej księdze Dworzanina polskiego. Swoje badania autor przeprowadza w kontekście wywodu Górnickiego o dwornym żarcie, Księgi Dworzanina Castiglionego, De oratore Cycerona, renesansowych facecji oraz staropolskiej poezji satyrycznej. Analiza odsłania złożoność, nieoczywiste znaczenia i funkcję przypisanych Rejowi skatologicznych żartobliwych powiedzeń i pozwala zrozumieć, czemu Górnicki oceniał je tak wysoko

Artykuł Jadwigi Linde-Usiekniewicz, Marcina Kołakowskiego i Marty Kacprzak Domestykacja i uniwersalizacja w adaptacjach dla młodzieży: polskie i judeohiszpańskie „Podróże Guliwera” stanowi komparatystyczne studium dwóch adaptacji Podróży Guliwera, które ukazały się na przełomie XIX i XX w. w dwóch różnych polisystemach literackich: polską wersję Aleksandry Callier (1908) i wersję judeohiszpańską Aleksandra Ben Ghiata (1897). Analizy porównawcze, językowe i narratologiczne wykazały znacznie dalej idącą domestykację wersji polskiej kontrastującą z uniwersalizującym efektem usunięcia realiów w wersji judeohiszpańskiej.

Dorota Samborska-Kukuć w artykule „Rozmiłowanie w niespodziankach”. Sienkiewiczowskie warianty anagnoryzmu bierze na warsztat pisarstwo Henryka Sienkiewicza. Przeprowadzone przez autorkę analizy udowadniają, że zabieg anagnoryzmu – stosowany w literaturze już od antyku i wedle Arystotelesa mający charakter „przejścia z nieznajomości w znajomość, która prowadzi do przyjaźni lub nieprzyjaźni osób przeznaczonych na szczęście lub nieszczęście” – pojawia się we wszystkich niemal powieściach autora Quo vadis, zawsze przemyślany, wynikający z akcji i wiodący do ujawnienia jakiejś tajemnicy.

O twórczości Sienkiewicza pisze także Tadeusz Bujnicki w artykule Sienkiewicz w polskiej gastronomii. Przyczynek do popularności autora „Trylogii”. Autor artykułu zauważa, że świadome aluzje do dzieł i bohaterów noblisty w nazwach restauracji, zajazdów, barów i innych podobnych obiektów gastronomicznych są wystarczająco liczne, by uznać je za znaczące. Właściciele tych instytucji używają podobnych nawiązań, aby odwołać się zarówno do wiedzy, jak i emocji klientów. Ich celem jest nie tylko bezpośrednie zachęcanie do konsumpcji, lecz także wytworzenie pewnej estetycznej nadwyżki, związanej ze wspomnieniami z lektur szkolnych. Takie miejsca, jak restauracja „Jarema” w Krakowie i „Ogniem i mieczem” w Bydgoszczy, a także lokale na Podlasiu (Wola Okrzejska jako miejsce narodzin Sienkiewicza), w Częstochowie (odwołania do Kiemliczów i Kmicica) oraz w Warszawie pokazują szeroki zasięg oddziaływania Sienkiewicza, zwłaszcza w kontekście kultury codziennej.

Artykuł Ewy Hoffmann-Piotrowskiej, Święty Augustyn i Zygmunt Krasiński  – o romantycznej autoutożsamiającej lekturze filozofa z Hippony. Rekonesans dotyczy nieprzebadanej dotychczas recepcji św. Augustyna w wypowiedziach Zygmunta Krasińskiego. Choć bezpośrednich, literalnych nawiązań do Biskupa z Hippony jest w pismach romantyka niewiele – są one jednak znaczące i zachęcają go stawiania pytań o to, w jaki sposób Krasiński czerpał z dziedzictwa i biografii średniowiecznego filozofa, a także dlaczego tak mało się do niego w sposób bezpośredni odwoływał. W oparciu o dokonaną przez Krasińskiego w listach interpretację dzieła malarskiego Ary Scheffera Św. Augustyn i św. Monika autorka artykułu pokazuje, jak Krasiński w sposób autoutożsamiający, podmiotowy czytał teksty (także malarskie) i jakie w związku z tym wyakcentowywał treści w dziele Augustyna.

Konstantego Marii Górskiego lektura Oświecenia to artykuł Dawida Marii Osińskiego, w którym autor rzuca światło na dorobek i światopogląd wymienionego w tytule pisarza, historyka i znawcy problematyki Oświecenia w literaturze polskiej. Pole naukowych badań Górskiego ogniskujące się wokół lat 90. XVIII wieku pomaga zrozumieć, dlaczego tematyka i zafascynowanie polskim Oświeceniem staje się podstawą rozwoju naukowego Górskiego jako badacza i szukania przez niego właśnie w tym czasie odpowiedzi na kwestie problemowe polskiej literatury. Celem artykułu jest ujawnienie specyfiki mechanizmu zbliżonego do działania alegorezy, obecnej w noweli Górskiego Biblioman.

W latach 1930–1934 na Uniwersytecie Łotewskim w Rydze pracował wybitny polski historyk literatury Julian Krzyżanowski. Lata pobytu profesora na ryskiej placówce – o czym pisze w artykule Wpływ łotewskiej folklorystyki na kształt zainteresowań  badawczych Juliana Krzyżanowskiego Monika Michaliszyn – przypadły na okres rozkwitu łotewskiej folklorystyki. Międzynarodowe kontakty łotewskich specjalistów umożliwiły transponowanie na grunt łotewski najnowszych metod badania folkloru, z których szczególną popularnością cieszyła się tzw. szkoła fińska oraz system klasyfikacji bajek Aarniego Thompsona. Dzięki pobytowi na Łotwie J. Krzyżanowski zapoznał się z najnowszymi osiągnięciami ówczesnej folklorystyki, co stało się przyczynkiem i inspiracją do sposobu opracowania katalogu bajki polskiej, pt. Polska bajka ludowa w układzie systematycznym.

Tematem artykułu Magdaleny Saganiak Między aktem świadomości a wypowiedzią. Technika strumienia świadomości jako metafora sztuki jest doświadczenie estetyczne w literaturze, badane na przykładzie techniki strumienia świadomości, zastosowanej między innymi w prozie poetyckiej Juliana Przybosia w cyklu Pióro z ognia (1937). Wśród kilku wyróżnionych przez Roberta Humphreya odmian tej techniki literackiej najciekawszy wydaje się bezpośredni zapis strumienia świadomości, często przybierający postać bezpośredniego monologu wewnętrznego. Autorka artykułu stawia pytania o to, czy możliwe jest, by uczynić własny strumień świadomości przedmiotem tak zorganizowanego przeżycia estetycznego i doświadczać wszystkiego, co wchodzi w pole świadomości, na sposób estetyczny. Czy podobnie powstaje postulowana przez Fryderyka Schlegla progresywna poezja uniwersalna? Czy adekwatnym obrazem tego rodzaju aktywności byłaby definicja doświadczenia estetycznego, podana przez Stanisława Ossowskiego. Gdyby zastosować wyjaśnienie pisarza do opisu techniki strumienia świadomości, okazałoby się, że najważniejszym aspektem doświadczenia estetycznego nie jest jakakolwiek cecha przedmiotu sztuki, lecz sam specyficzny ruch świadomości, która zmienia pozycję względem siebie samej i znajduje przyjemność w przeżyciu swego ruchu i mocy.

Paweł Bondaruk w artykule Ósme słowo Chrystusa? Kontekst źródłowy dialogu z diabłem w pieśni „Wspominając Boże słowa” podejmuje próbę odsłonięcia kontekstu źródłowego apokryficznej sceny dialogu ukrzyżowanego Jezusa z diabłem. Wykorzystanie niektórych aspektów średniowiecznej egzegezy i teologii pozwala wniknąć w tematykę sceny, umożliwia również wyjaśnienie jej miejsca w strukturze tekstu.

Artykuł Agnieszki Czechowicz O alegorii jako warunku arcydzielności epickiej porusza zagadnienie przenośnego potencjału znaczeń poematów heroicznych oraz relacji między epicką mimesis i interpretacją alegoryczną. Na podstawie obserwacji wypowiedzi teoretycznych i uzusów lekturowych epok dawnych (zwłaszcza Torquata Tassa Alegoria del poema oraz De perfecta poesi Macieja Kazimierza Sarbiewskiego) autorka podejmuje próbę rekonstrukcji wczesnonowożytnego pojmowania warunków, jakie spełniać musi arcydzieło literackie. Dzieło tej miary winno być atrakcyjne zarówno dla odbiorców wyćwiczonych, ogarniających uwagą wszystkie warstwy utworu oraz poziomy znaczeń, jak i dla czytelników o mniej zaawansowanych kompetencjach lekturowych, którzy w poezji szukają przyjemności i odpoczynku. Opisywany w dawnych tekstach teoretycznych, choć nieco po szkolarsku, mechanizm  „lektury głębokiej”, uruchamia w umyśle czytelnika sama natura poesis perfecta oraz wejście w obszar oddziaływania poetyckiego piękna.

Alegoria w Historii powszechnej Teofilakta Simokatty. Przyczynek do badań nad obecnością alegorii w literaturze bizantyńskiej to artykuł Anny Kotłowskiej, w którym autorka podejmuje zagadnienie obecności alegorii w narracji historycznej, starając się zweryfikować bardzo pod tym względem surową opinię patriarchy Focjusza [ang. Photius] (cod. 65, ed. Henry). Analiza wszystkich, zamieszczonych w dziele Teofilakta obrazów alegorycznych, potwierdziła ocenę patriarchy. Okazały się one wysoce konwencjonalne, pozbawione twórczej inwencji. Nie wnoszą również żadnej wartości merytorycznej do interpretacji opisywanych wydarzeń historycznych, a w jednym przypadku sprzyjają wręcz błędnemu ich rozumieniu. Z innych struktur retorycznych, obecnych u Teofilakta, na pochwałę zasługuje sposób wykorzystania cytatów z eposu: płynnie i w należyty sposób wkomponowanych w narrację. Ich główną funkcją jest aksjologiczne wzmacnianie argumentacji autora, co zresztą niczym nie odbiega od standardów literatury bizantyńskiej.

Jan Stradomski, w artykule Krzyż jako symbol władzy kosmicznej w bizantyńsko-słowiańskiej tradycji literackiej podjął problem obecności w literaturze chrześcijańskiej (w tym apokryficznej) obrazu ukazującego się na niebie krzyża. Przykładem wykorzystania motywu krzyża, jako symbolu władzy kosmicznej, do zobrazowania scenariusza oczekiwanej przez chrześcijan apokalipsy i paruzji jest niezwykle popularny w średniowiecznej literaturze Objawienie Pseudo-Metodego Patarskiego. W tekście apokryfu obraz kosmicznego krzyża służy między innymi celom plastycznego i sugestywnego przedstawienia fundamentalnego dla epoki aksjomatu o istnieniu i współzależności dwóch paralelnie istniejących i przeplatających się światów – ziemskiego (materialnego, doczesnego) i niebieskiego (boskiego, wiecznego). Tekst stanowi przykład budowania narracji apokryficznej w oparciu o precyzyjny kod semantyczny chrześcijańskiej wizji dziejów (zarówno przeszłych, jak i przyszłych), świadczący o jej wielopłaszczyznowych mitologiczno-biblijnych i historyczno-literackich implikacjach.

Literatura czeska jest przedmiotem zainteresowania Joanny Królak, Danuty Sosnowskiej oraz Roberta Kulmińskiego.

Joanna Królak w artykule Alegoria w czeskiej powieści historycznej lat  60. XX wieku (Václav Kaplický  „Kladivo na čarodějnice” i Jiri Šotola „Tovaryšstvo Jezišovo”) podejmuje problem alegorii w dwu czeskich powieściach historycznych z początku i z końca lat 60. XX wieku. Danuta Sosnowska (Kołowrót religijnych symboli: od Hrabala do czeskiej prozy lat 90. XX wieku. Przypadek „Mefitis” Martina Komárka) stwierdza, że czescy krytycy literaccy nie docenili wagi obecności tematyki religijnej w prozie czeskiej końca XX wieku, tymczasem z perspektywy postsekularnej widać, że tematy religijne w literaturze są przejawem poszukiwania metafizyki, przekraczania racjonalistycznej wizji świata. Robert Kulmiński z kolei (Jan Palach w czeskiej poezji) przeprowadza analizę utworów lirycznych dedykowanych Janowi Palachowi. Autor artykułu świadomie wybiera utwory, które powstały w Czechosłowacji tuż po dokonaniu przez Jana Palacha samospalenia, skupiając się przede wszystkim na sposobach artykułowania heroizacji postaci i czynu.

Proces weryfikowania alegorii, dokonujący się w młodopolskiej prozie, w której autorzy posługują się wyobrażeniami rzeźbiarskimi, przeprowadza Dorota Kielak w szkicu Paradoksy młodopolskiej alegorii. Interpretacja opowiadania Stefana Żeromskiego Pavoncello, powieści Tadeusza Jaroszyńskiego Chimera oraz Kazimierza Przerwy Tetmajera Anioł śmierci pozwala autorce na postawienie tezy, że alegoryczna funkcja rzeźbiarskich dzieł sztuki, występujących w świecie przedstawionym utworów, zostaje zakwestionowana, a w zamian za to wzmocniona zostaje alegoria rozumiana jako zasada kompozycyjna dzieła.

Weronika Lipszyc z kolei porusza problem funkcjonowania alegorii i symbolu w literaturze Młodej Polski. W artykule W muzeum alegorii i labiryncie symbolu. Młodopolskie zbłądzenia figur stara się dociec przyczyn wyrażanego przez krytyków literackich tego okresu zastąpienia alegorii przez symbol tego stanu rzeczy. Autorka stosuje teorie Waltera Benjamina, Paula de Mana i Gayatri Spivak. Jako przykład trudności w zastąpieniu alegorii symbolem w okresie Młodej Polski autorka proponuje  interpretację dramatu Stanisława Wyspiańskiego Wyzwolenie.

Problem funkcjonowania alegorii w drugiej połowie XIX wieku ukazuje także artykuł Renaty Stachury-Lupy, Alegoria, realizm, historyzm – dylematy krytyków drugiej połowy XIX wieku. Wstępne rozpoznanie. Autorka poddaje analizie zarówno wybrane przykłady występowania przedstawień alegorycznych w sztuce i literaturze epoki pozytywizmu, jak i głosy krytyki odnoszące się do tego zjawiska.

Uzupełnienie problemu stanowią artykuły Pawła Tomczoka Alegorie i symbole proletariatu, Jana Potkańskiego Alegoria w „skrzydłach ołtarza”: Herling-Grudziński, Benjamin, de Man oraz Arenta Van Nieukerkena Romantyzm  jenajski, Cyprian Norwid, Walter Benjamin i Friedrich Creuzer: symbol i alegoria. W pierwszym szkicu podejmowany jest problem retoryki odpodmiotowienia i upodmiotowienia klasy robotniczej w tekstach poetyckich drugiej połowy XIX wieku. Autor omawia dwa modele przedstawienia proletariatu w poezji polskiej drugiej połowy XIX wieku. Pierwszy – w którym pojawiają się różne formy alegoryczne – odwołuje się do obrazu nędzy, biedy, słabości. Drugi model wykorzystuje poetykę symbolu. Pojawia się w tzw. poezji rewolucyjnej. Tu nędzę proletariatu widzi nie zewnętrzny obserwator, lecz ma ją dostrzec sam proletariat, po to, by zobaczyć swoją pozycję. Potkański z kolei zestawia opowiadania z dyptyku „Skrzydła ołtarza” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – „Wieża” i „Pietà dell’Isola” – z teoriami alegorii, które wypracowali Paul de Man w Retoryce czasowości i Walter Benjamin w Źródłach dramatu żałobnego w Niemczech. Oba porównania ukazują liczne zbieżności między strukturą i motywiką utworów Grudzińskiego a tekstami wspomnianych krytyków.

Sposób wykorzystania symboliki chmiery w Sylwie IV Andrzeja Trzecieskiego (In sophistats Serveticos et novorum arianorum faecem censurae catholicae, ok. 1565) poświęcony jest artykuł Marty Wojtkowskiej-Maksymik Chimera w sporach o Trójcę Świętą w latach 60. XVI wieku (na przykładzie sylwy IV Andrzeja Trzecieskiego). Utwór ten stanowi świadectwo burzliwych sporów ze zwolennikami arianizmu, w które zaangażował się, m.in poprzez znaną Trzecieskiemu rozprawę Chimaera sive de Stancari Fvnesta Regno Poloniae Secta (1562), Stanisław Orzechowski. Autor Sylvarum libri II niewątpliwie oparł się na jego dziele, lecz w odmienny sposób nawiązał do chimery, która posłużyła nie do bezpośredniego ataku na konkretne osoby, do obrony papiestwa, władzy duchownej i majestatu króla, lecz przede wszystkim do zilustrowania poglądów heretyków (odnośnie do Trójcy Świętej, przedwiecznego bóstwa Chrystusa) oraz pokazania źródeł popełnianych przez nich błędów.

Małgorzata Łoboz w artykule Napłakać się z Chopinem. Stefana Witwickiego śpiew przez łzy podjęła problem współpracy artystycznej Stefana Witwickiego z Fryderykiem Chopinem, którego kompozycje, ułożone w cyklu „Pieśni i piosnek” (op.74), stanowią najbardziej oryginalne świadectwo romantycznej korespondencji muzyki i literatury w polskiej sztuce romantycznej. Interpretacja wybranych utworów cyklu Piosenek sielskich Witwickiego pozwala wyłonić trzy perspektywy nostalgii ukrytej w tych utworach, kreowanej na emocjach związanych z miłosnymi uniesieniami, dramatem powstania listopadowego oraz rozstania z ojczyzną i rodziną. Chopin i Witwicki  nierzadko ulegali stanom łzawych nostalgii lub egzaltacji. Okazuje się, że Chopinowska deklaracja „napłakania się” z Witwickim została zrealizowana nie tylko w twórczości artystycznej, lecz również w życiu prywatnym.

(na podstawie wstępu od Redakcji oraz streszczeń artykułów)