Polonistyka wobec wyzwań współczesnego świata

Spośród najnowszych publikacji będących próbą rozpoznania tych problemów i szukania odpowiedzi na nie warto również przywołać choćby następujące: J. Tabaszewska, Humanistyka służebna. Negocjowanie pola i budowanie autonomii w dobie kryzysu; J.B. Bednarek, P. Czapliński, To wróci. Przeszłość i przyszłość pandemii; T. Stawiszyński, Reguły na czas chaosu i tegoż, Ucieczka od bezradności; J. Mencwel, Betonoza. Jak się niszczy polskie miasta; Za pięć dwunasta koniec świata. Kryzys klimatyczno-ekologiczny głosem wielu nauk; M. Napiórkowski, Naprawić przyszłość. Dlaczego potrzebujemy lepszych opowieści, żeby uratować świat; Wprzejściu. 43 teksty o architekturze i przestrzeni. Wybór esejów i wywiadów z kwartalnika „Autoportret. Pismo o dobrej przestrzeni” 2002-2022; A. Fidowicz, Niepełnosprawność w polskiej literaturze XX i XXI wieku dla dzieci i młodzieży; L. Davis, Ustanawianie normy. Niepełnosprawność, głuchota i ciało; S. Taylor, Bydlęce brzemię. Wyzwolenie ludzi z niepełnosprawnością i zwierząt; Miejsca trudne transdyscyplinarny model badań; Refleksja humanistyczna w planowaniu przestrzennym; Lista (nie)obecności. Niepełnosprawność w podręcznikach szkolnych (2021). O problemach współczesności pisano również m.in. w tomie rocznika “Napis” z 2021 roku pt. Izolacja i komunikacja. Rozważania nad formami komunikacji literackiej i kulturowej (https://biuletynpolonistyczny.pl/pl/journals/issues/izolacja-i-komunikacja-rozwazania-nad-formami-komunikacjiliterackiej-i-kulturowej,151/details). Były one również przedmiotem dyskusji: Kim będziemy po Covidzie? Filozoficzne interpretacje konsekwencji pandemii (8.02.2021, https://biuletynpolonistyczny.pl/pl/events/kim-bedziemy-po-covidzie-filozoficzne-interpretacje-konsekwencji-pandemii- debata-filozoficzna,2320/details). W odpowiedzi na nie powstała także bibliografia Beyond COVID-19, uruchomiona przez konsorcjum OPERAS, gdzie we wstępie czytamy:

Pandemia dotykająca obecnie społeczeństwa europejskie i światowe, rozpatrywana jest przede wszystkim z perspektywy zdrowia. Wiemy jednak, że kryzysowi zdrowotnemu o takiej skali towarzyszą trudności i poważne wyzwania wszelkiego rodzaju: ekonomiczne, polityczne, społeczne i kulturowe, które doprowadzą do zmian w samym społeczeństwie. (https://biuletynpolonistyczny.pl/pl/articles/operas-uruchamia-bibliografie-beyond-covid-19-zaproszenie-do-udzialu-w-projekcie,184/details)

Projekt niniejszy będzie nie tylko twórczym rozwinięciem i znaczącym uzupełnieniem tej cennej bibliografii, stanowiącej bezsprzeczny dowód na to, że istnieje potrzeba tego rodzaju prac bibliograficznych. Zespół projektowy przeprowadzi takie prace w sposób skoordynowany i zadba o ich widoczność i dostępność, tworząc zasób mogący zasilić inne bazy (jak wspomnianą bazę w Zotero) jeśli będzie taka potrzeba i możliwość.

Korzystanie z zasobów humanistyki (i polonistyki) skłoniło nas do przybliżenia społeczeństwu zagadnień związanych ze studiami nad niepełnosprawnością, medycyną narracyjną, humanistyką medyczną, ekokrytyką i literaturoznawstwem architektonicznym. Kolekcje tematyczne, które będziemy tworzyć, by zagadnienia te przybliżyć, będą powstawać we współpracy bibliografów z  ekspertami dziedzinowymi, sprawującymi pieczę merytoryczną nad wynikami projektu i odpowiedzialnymi za merytoryczną jakość kolekcji bibliograficznych i gromadzonych danych. Autorzy kolekcji bibliograficznych włączą się również w powstanie opracowań, wywiadów, artykułów i podcastów (jako rozmówcy lub autorzy) i będą uczestniczyć w otwartych dla wszystkich seminariach (jako prowadzący lub goście).

(Obraz autorstwa freepik)

Zainteresowanie powyższymi działaniami polonistów zagranicznych (dzięki ich udziałowi w "Geopolonistyce" i w otwartych seminariach) pozwoli na zwiększenie poziomu zaangażowania polonistyk polskich i światowych oraz reprezentujących je Redaktorów- koordynatorów (reprezentujących instytucje) jako rzeczników polonistyki.

Cel projektu zostanie również osiągnięty poprzez rozpoznanie kluczowych osiągnięć polonistyki w wymienionych obszarach, które wpisują się w światowy dorobek humanistyczny. Interdyscyplinarność jest - zdaniem badaczy działających w obszarze Polish Studies na świecie - warunkiem odbudowania zainteresowania polonistyką jako dziedziną kształcenia i obszarem badawczym. Jednocześnie zwrócenie uwagi na studia polonistyczne jest szansą w dobie przemian struktur uniwersyteckich, które skutkują m.in. większą swobodą wyboru zajęć przez studentów. "Wykładowcy języka polskiego i literatury muszą - pisze Krystyna Lipińska-Iłłakowicz - dokładać wszelkich starań, aby umacniać i pogłębiać ich obecność w polu studenckiego widzenia” (taż, Polonistyka w świecie globalnego kryzysu humanistyki, w: Polonistyka bez granic, t. 1: Wiedza o literaturze i kulturze, red. R. Nycz, W. Miodunka, T. Kunz, Kraków 2011, s. 108). Jak podkreśla badaczka, podejście interdyscyplinarne umożliwia zaoferowanie tematyki polskiej większej liczbie studentów (tamże, s. 110). Polish Studies - funkcjonujące w ośrodkach zagranicznych najczęściej w ramach wydziałów slawistycznych - muszą konkurować z innymi kierunkami i obszarami badawczymi, "przeżywają swoje wzloty i upadki w ścisłej korelacji z układem geopolitycznym” (W. Bolecki, Koncepcja utworzenia katedry polskiej na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku (komunikat), w: tamże, s. 113). Dynamika przemian w strukturach organizacyjnych polonistyk zagranicznych przemawia za potrzebą dokumentowania ich bieżącego dorobku. Potrzeba ta jest wzmocniona perspektywą wojny za wschodnią granicą i działaniami innych rządów totalitarnych, które stopniowo uniemożliwiają dostęp do dziedzictwa polonistycznego i rugują bieżącą działalność polonistyczną. Działania wojenne grożą zniszczeniem materialnego dorobku polonistyki (ważnego dla badań we wszystkich obszarach humanistyki, nauk politycznych i społecznych), kontekst wojny zaś w perspektywie wieloletniej utrudnia lub uniemożliwia współpracę z wybranymi ośrodkami funkcjonującymi na terytorium dawnej RP (terytorium dzisiejszej Rosji i Białorusi, gdzie badania polonistyczne były prowadzone w latach 90. XX w.). Tymczasem horyzont realizowanych w niniejszym projekcie rozpoznań i dokumentacji będzie rozumiany jako, używając określenia Algisa Kalëdy, “stereometryczny ogląd wielu przejawów ludzkiej działalności” (tenże, Światopogląd polonistyczny... O znaczeniu polonistyki w kulturze krajów rodzinnej Europy, w: tamże, s. 71). Będzie wyznaczany przestrzenią geograficzną i historyczną, z uwzględnieniem dziedzictwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów, które - jak podkreśla cytowany Kalëda - musi być uwzględniane w polonistycznych badaniach filologicznych i historyczno-kulturoznawczych, a także przestrzenią społeczną, w której funkcjonuje dzisiejsza polonistyka. Ambicją projektu będzie rozpoznanie i dokumentacja wszelkich przejawów działalności polonistycznej, włącznie z tymi aspektami, które mają szczególny wymiar kształtujący współczesną przestrzeń społeczno-gospodarczą, doświadczoną pandemią, kryzysem wojennym, stojącą w obliczu zmian klimatycznych, transformacji energetycznej, gwałtownego rozwoju technologii.

Organizowanie ośrodków polonistycznych na świecie (poza granicami I, II i III RP) było w dużej mierze związane z sytuacją geopolityczną i gospodarczą ziem polskim, kolejnymi falami emigracji politycznej i zarobkowej. Jak zauważył Tadeusz Bujnicki:

[...] funkcje polonistyk w krajach o sporej mniejszości polskiej są wielorakie, nie tylko kształcące i poznawcze, lecz także wiążące się z "misją" utrzymywania jej tożsamości.
(tenże, Polonistyczne badania literackie w krajach bałtyckich, s. 141).

Bieżąca działalność polonistyczna odbywa się w różnorakich formach i zakresach. Nie ogranicza się do prowadzenia nauki języka polskiego na różnych poziomach zaawansowania, prowadzone są też badania historyczno-, krytycznoliterackie i interdyscyplinarne. Każdy przejaw działalności polonistycznej służy umacnianiu tożsamości narodowej, społecznej i kulturowej, upowszechnianiu i umiędzynaradawianiu Polish Studies (jak pisze Andrzej Borowski, w działalności polonistycznej prowadzonej poza granicami kraju “kategoria tożsamości kulturowej oraz zagadnienia z nią powiązane to zespół tematów szczególnie w tych właśnie okolicznościach wyeksponowany” (tenże, Tożsamość kulturowa jako przedmiot studiów polonistycznych za granicą, [w:] tamże, s. 95). Zgodnie z rozpoznaniami cytowanego Włodzimierza Boleckiego w realizacji “studiów polskoznawczych [...] język jest pożądany (ale niekonieczny), natomiast podstawą jest wiedza o historii, kulturze, polityce, gospodarce czy społeczeństwie" (W. Bolecki, dz.cyt. s. 115). Ważne jednocześnie jest wykluczenie postkolonialnego, mechanistycznego rozumienia “centrum” i “peryferii”, bo doświadczenie działalności polonistycznej każdorazowo służy “samopoznaniu kultur” (A. Borowski, dz. cyt., s. 103).

Głównym celem projektu jest rozpoznanie i udokumentowanie dorobku i przemian polonistyki krajowej oraz światowej (polonistyka została wyodrębniona jako dyscyplina naukowa w „Klasyfikacji dziedzin nauki i dyscyplin naukowych oraz dyscyplin artystycznych” ogłoszonej przez Ministra Edukacji i Nauki 11 października 2022 r.; w tłumaczeniu na język angielski przyjęto nazwę Polish Studies) i wzmacnianie jej społecznego dialogu wobec problemów i wyzwań współczesnego świata.

Efektem projektu będzie udostępnienie szerszemu gronu odbiorców (zarówno badaczom, jak i osobom zainteresowanym rozwojem polonistyki, czy szerzej: humanistyki) informacji nt. międzynarodowego, różnorodnego, nowoczesnego charakteru polonistyki, który wynika z jej interdyscyplinarności i dużego potencjału aplikacyjnego (na pograniczu nauk społecznych, przyrodniczych i medycznych). Projekt obejmie charakterystykę wszelkich przejawów działalności polonistycznej, w płaszczyźnie dydaktycznej (nauczanie języka polskiego jako języka narodowego i obcego) oraz naukowej (badania filologiczne, interdyscyplinarne).

Projekt będzie realizowany na bazie ogólnodostępnego czasopisma internetowego "Biuletyn Polonistyczny", integrującego informacje o instytucjach naukowych, badaczach, ofertach pracy i edukacji, o wydarzeniach, publikacjach i projektach naukowych.

Jak postulowali badacze podczas konferencji programowej “Ku Nowej Polonistyce” (Katowice, 17-18.04.2023) podczas panelu Umiędzynarodowienie polonistyki (https://youtu.be/67oBeeuyqhY; 7:54:30), należy dążyć do tego, aby “promować i wspierać takie programy nauczania, w których komponent polonistyczny jest częścią pewnego projektu kształceniowego szerszego (...). Szukamy takich sposobów użycia dydaktycznego, edukacyjnego, w których łączymy ją z komponentami innymi, także innojęzycznymi” (prof. dr hab. Tomasz Mizerkiewicz).

“Sytuacja polonistyk w świecie jest dramatyczna” (prof. dr hab. Magdalena Popiel, Profesor na Wydziale Polonistyki UJ, prezes Międzynarodowego Stowarzyszenia Studiów Polonistycznych), a wiele zagranicznych ośrodków polonistycznych zagrożonych jest likwidacją. Tym bardziej cenne jest docenienie roli lektoratów, stanowiących zalążek (lub pozostałość) studiów polonistycznych. Powstają jednak również nowe ośrodki zagraniczne. Obraz zmian, które dokonują się w polonistyce światowej, jest rejestrowany przez cyfrową mapę “Geopolonistyka”, której patronuje Międzynarodowe Stowarzyszenie Studiów Polonistycznych, a której realizacja należy do Instytutu Badań Literackich i “Biuletynu Polonistycznego”.

Idea budowy wspólnotowości polonistów, czy szerzej – humanistów związanych zawodowo z Polish Studies, a także nawiązanie współpracy międzynarodowej towarzyszyła polonistom od pokoleń; przyświecała również realizacji projektów: Nowoczesne narzędzia edukacji i promocji … (2019) i „Geopolonistyka” – wirtualny most pomiędzy kulturami (2022), finansowanych przez Narodową Agencję Wymiany Akademickiej kolejno w programach: Nowoczesna Promocja Zagraniczna i Promocja Języka Polskiego.

Pierwsze rozpoznania ośrodków i ich działalności miały miejsce już w latach 2015-2018 podczas realizacji cyklu wyjazdów dokumentalistów "Biuletynu Polonistycznego" pod nazwą “Tour de Polonistyka” (odbyły się wizyty w ośrodkach krajowych - Białymstoku, Rzeszowie, Zielonej Górze, Słupsku, Olsztynie, oraz zagranicznych - Wilnie, Bańskiej Bystrzycy, Grodnie, Łucku, zob. np. https://biuletynpolonistyczny.pl/pl/events/summary/biuletyn-polonistycznyplatforma-prezentacji-i-popularyzacji-polonistycznego-zycia-naukowego-spotkanie-z-cyklu-tour-depolonisty,1258/details; https://biuletynpolonistyczny.pl/pl/events/summary/otwarte-spotkanie-z-cyklu-tour-depolonistyka-w-lucku,1174/details).

W 2019 roku "Geopolonistyka" wzbudziła duże zainteresowanie badaczy z zagranicy, w tym m.in. z Wielkiej Brytanii, Włoch, Bułgarii, Ukrainy, Białorusi, Litwy, a nawet z Brazylii. Wyrazem tego była ich odpowiedź na rozesłane ankiety, dotyczące działalności instytucji i badaczy. Przesłało je 26 instytucji zagranicznych i 77 badaczy. Warto również zauważyć, że na przełomie września i października 2019 roku, czyli w chwili uruchomienia modułu "Geopolonistyka", „Biuletyn Polonistyczny” miał największą od kilku miesięcy liczbę wejść na stronę – ponad 900 użytkowników dziennie. W 2022 roku, w okresie trwania projektu “Geopolonistyka” - wirtualny most pomiędzy kulturami wyraźnie (o 50%) zwiększyła się liczba odwiedzingeopolonistycznej mapy. Liczba odwiedzin strony z ogólną informacją o Geopolonistyce (https://biuletynpolonistyczny.pl/pl/geoabout/) zwiększyła się o ponad 30%.

W pozyskaniu informacji o lektoratach języka polskiego “Biuletyn Polonistyczny” może liczyć na wsparcie Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej, która doceniła dotychczasowy wkład w prace nad powstaniem mapy "Geopolonistyka". Projekty zrealizowane ze środków NAWA w 2019 i 2022 roku pozwoliły na powstanie infrastruktury informatycznej mapy i na częściowe opisanie instytucji polonistycznych (oprócz Redaktorów-koordynatorów z instytucji polonistycznych stale współpracujących informacje nadesłali badacze z 25 instytucji zagranicznych). To jednak dopiero punkt wyjścia do dalszych, kompleksowych prac. Informacje o innych instytucjach polonistycznych na świecie nie są aktualizowane z powodu braku zasobów ludzkich i środków finansowych. W założeniu swoich twórców “Geopolonistyka” miała być sukcesywnie rozbudowywana i uzupełniana o opracowania naukowe dotyczące jednostek polonistycznych na całym świecie, a portal „Biuletyn Polonistyczny” miał stać się wyspecjalizowanym narzędziem w pracy badaczy związanych z kulturą, językiem i literaturą polską poza granicami kraju, aktywnie przez nich współtworzonym, oraz przyczynić się do powstania ogólnodostępnej panoramy polonistyki "ponad granicami".

Projekt pozwoli na zmapowanie pojawiania się i zanikania ośrodków, a poprzez zebranie aktualnych i kompletnych informacji o nich w jednym miejscu (w module “Geopolonistyka”), ułatwi polonistom nawiązanie kontaktów i podjęcie współpracy. Umożliwi również opisanie uwzględnionych we wniosku obszarów badawczych badanych przez polonistów zagranicznych, bowiem “perspektywa polonistyki zagranicznej nie jest perspektywą polonistyki polskiej. To są zupełnie inne mechanizmy działania. Nic nie stoi na przeszkodzie, żeby polonista, który pracuje dzisiaj za granicą, równie dobrze sięgał do polonistyki, co do literaturoznawstwa polskiego, do historii, studiów nad pamięcią, przekładoznawstwa, bo to jest naturalny obszar jego działania” (dr hab. Tomasz Bilczewski, prof. UJ, wystąpienie podczas konferencji “Ku Nowej Polonistyce”). W projekcie chcielibyśmy szczególną uwagę poświęcić zwłaszcza tym obszarom interdyscyplinarnym, które powstały w odpowiedzi na przemiany i wyzwania współczesnego świata, takie jak m.in. studia nad niepełnosprawnością, medycyna narracyjna, humanistyka medyczna, ekokrytyka, literaturoznawstwo architektoniczne.

Poprzez poszerzenie perspektywy społecznego odbioru polonistyki projekt przyczyni się również do uświadamiania organizacjom społeczno-gospodarczym korzyści płynących z zainteresowania zdobyczami polonistyki i większego zainteresowania interesariuszy rynku pracy studentami i absolwentami studiów polonistycznych, czemu służyć będzie przewidziana w nim współpraca z podmiotami biznesowymi i organizacjami pozarządowymi, owocująca m.in. uświadamianiem o zbieżności kompetencji nabywanych w czasie studiów polonistycznych z oczekiwaniami pracodawców, wzbogaceniem prowadzonej w "Biuletynie Polonistycznym" bazy ofert pracy oraz cyklem wywiadów, podcastów i wspólnie zrealizowanych spotkań. Projekt przyczyni się tym samym do zwiększenia zainteresowania studiami polonistycznymi jako dziedziną, w której nabywane i doskonalone są tzw. kompetencje przekrojowe. Projekt wpisze się w cele VII Obszaru oddziaływania Zintegrowanej Strategii Umiejętności (Współpraca pracodawców z edukacją formalną i pozaformalną), w którym podkreślono: "Efektywna współpraca wymaga rozwijania sieci współpracy" (ZSU 2030, część szczegółowa, s. 39). W dokumencie zapisano również potrzebę promowania udziału w praktykach i stażach wśród osób uczących się oraz upowszechnianie mobilności krajowej i międzynarodowej. Wśród umiejętności podstawowych wymieniono natomiast rozumienie i tworzenie informacji (zdolność identyfikowania, rozumienia, wyrażania, tworzenia i interpretowania pojęć, uczuć, faktów i opinii w mowie i piśmie, przy wykorzystaniu obrazów, dźwięków i materiałów cyfrowych we wszystkich dziedzinach i kontekstach; zdolność skutecznego komunikowania się i porozumiewania się z innymi osobami we właściwy i kreatywny sposób, s. 48). Wśród umiejętności przekrojowych wymieniono m.in. umiejętności cyfrowe (pewne, krytyczne i odpowiedzialne korzystanie z technologii cyfrowych i interesowanie się nimi do celów uczenia się, pracy i udziału w społeczeństwie; umiejętność korzystania z informacji i danych, komunikowanie się i współpraca, umiejętność korzystania z mediów, tworzenie treści cyfrowych (w tym programowanie), bezpieczeństwo (w tym komfort cyfrowy i kompetencje związane z cyberbezpieczeństwem), kwestie dotyczące własności intelektualnej, rozwiązywanie problemów i krytyczne myślenie, s. 48); zdolności do wspólnego działania służącego planowaniu projektów mających wartość kulturalną, społeczną lub finansową oraz zarządzaniu nimi (s. 48); umiejętności w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej, w tym znajomość lokalnych, regionalnych, krajowych, europejskich i ogólnoświatowych kultur i sposobów ekspresji, s. 49); związane z wielokulturowością, kreatywnością i innowacyjnością). Kompetencje, które są ważne na zmieniającym się rynku pracy to m.in. te, których nie mają maszyny: odkrywanie sensu i nadawanie znaczeń, zdolność do nawiązywania relacji z innymi, myślenie niekonwencjonalne i adaptacyjne, kompetencje międzykulturowe, transdyscyplinarność, myślenie projektowe, zdolność filtrowania i hierarchizacji informacji, wykorzystanie nowych mediów (A. Davies, D. Fidler, M. Gorbis, Future Work Skills 2020, Institute for the Future for the University of Phoenix Research Institute).

Jednym z priorytetów Obszaru oddziaływania V ZSU 2030, części ogólnej, jest rozwijanie mechanizmów wzmacniających współpracę instytucji edukacyjnych oraz badawczych z pracodawcami i organizacjami zrzeszającymi pracodawców. Wychodząc naprzeciw tym postulatom, dokumentaliści “Biuletynu Polonistycznego” dokonywać będą regularnej, bieżącej identyfikacji podmiotów gospodarczych zainteresowanych zatrudnianiem polonistów, aktualizacji bazy ofert pracy, stypendiów i konkursów. Publikować będą również artykuły i wywiady dotyczące roli kompetencji polonistycznych na rynku pracy (m.in. kompetencje miękkie i technologiczne).

Prezentacja dokumentacji ośrodków polonistycznych wesprze również mobilność studentów oraz badaczy poprzez udostępnienie profili badawczych jednostek Polish Studies.

Przedstawione cele projektu wpisują się w potrzeby środowisk polonistycznych wyrażane w programach spotkań środowiskowych, np. VII Światowego Kongresu Polonistów (2021), który odbywał się pod hasłem "Polonistyka światowa. Archiwa i współczesność".

Panorama polonistyki zagranicznej uzupełni, poszerzy i udostępni wiedzę o polskiej myśli humanistycznej i będzie służyć utrwaleniu pamięci dyscypliny. Baza informacji wprowadzonych do “Biuletynu Polonistycznego” obejmie działalność co najmniej 25 instytucji krajowych oraz 30 zagranicznych (m.in. z Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Francji, Turcji, Niemiec, Czech, Chin). Korekta i wzbogacanie danych, stała rewizja i aktualizacja informacji o polonistykach pod kątem ich kompletności, wiarygodności i aktualności dokonywana będzie przez dokumentalistów biorących udział w projekcie, redaktorów-koordynatorów reprezentujących instytucje oraz stażystów (studentów). Docelowo funkcjonujące w ramach "Biuletynu Polonistycznego" repozytorium-instrumentarium zajęłoby ważne miejsce w kształtowaniu "światopoglądu polonistycznego".

Dane pomieszczone w "Geopolonistyce" będą wykorzystywane w badaniach porównawczych, w badaniach nad historią nauki i tożsamością dziedziny, a w dalszej perspektywie - w prowadzeniu badań statystycznych, badań z obszaru dokumentacji naukowej, historii, kulturoznawstwa i in.

Utrzymanie infrastruktury i usprawnienie (automatyzacja) prac dokumentacyjno-bibliograficznych będzie możliwe dzięki pracom programistycznym, agregacji danych z zasobów danych publicznych, implementacji RESTowegoAPI, co pozwoli na automatyzację wymiany danych.