Polish Studies Newsletter

Event

Date of the event: 03.09.2020 g.12:00 - 31.10.2020
Added on: 03.09.2020

Zaproszenie do publikacji w czasopiśmie naukowym "Tematy i Konteksty" 2021

Type of the event:
Call for papers
City or town:
Rzeszów
Target groups:
PhD Students, Independent academics, Doctors

Serdecznie zapraszamy do publikacji artykułów w przyszłorocznym numerze czasopisma naukowego "Tematy i Konteksty". Temat numeru to "Literatura wobec kryzysu epidemii".

Zaproszenie do publikacji - Tematy i Konteksty

„Pogłoski o strasznej zarazie, która jakoby zaczęła się w Chinach i przez Tatarię (Azję Środkową) rozszerzyła się na Indie, Persję, Mezopotamię, Egipt i całą Azję Mniejszą - dotarły do Europy już w 1346 roku. […] Wróg-widmo nie miał swej nazwy. Czarną Śmiercią nazwano go dopiero przy następnych nawrotach. W czasie pierwszej epidemii zwano go po prostu „zarazą” albo „wielkim morem”[1].

Aktualne doświadczenie epidemii COVID-19 o globalnym zasięgu, pandemicznym charakterze i wielorakich skutkach odczuwanych przez ogół ludzkości, od medycznych, poprzez ekonomiczne, kulturowe, cywilizacyjne itd., w wymiarze indywidualnym, społecznym, państwowym, skłania do pogłębionej refleksji nad sytuacją epidemiczną w kontekście epidemiologii, ale także religii, aksjologii i ontologii oraz dyskusji, która opanowała wszystkie media a widoczna jest w szeroko pojętej publicystyce, komunikatach, opiniach, sprawozdaniach, wywiadach, itp. Stawiane pytania i udzielane odpowiedzi tłumaczą zaistniały stan na wielorakim poziomie epistemologicznym, przy zróżnicowanym wielogłosie epidemiologów, polityków, filozofów, duchownych.

Wszechobecnie determinująca widzenie całości statystyka zarażonych, zmarłych i ozdrowieńców, wzrostów i spadków zakażeń, wybuchających nowych ognisk koronawirusa w globalnej bliskodalekości świata i ludzi pozostaje narzędziem porządkującym rzeczywistość i z jednej strony daje obraz całościowy, uchwytny, opisany, z drugiej jednak rozmyty, oddalony, uogólniony, z jednej strony oswajający z kryzysem, z drugiej wywołujący frustrację, nastrajający depresyjnie. Rzeczywistość porządkują słowa, które do niedawna znane były jedynie z historii, literatury. Kwarantanna narodowa (pomijając pytania o jej sens, skutki indywidualne i społeczne, sposób traktowania) ma szansę stać się doświadczeniem pokoleniowym, podobnie jak niemożliwa bliskość, tak do niedawna naturalna, jak wymuszony rozporządzeniami dystans. Zakrywająca twarz maseczka i chroniące przed wirusem gumowe rękawiczki, upośledzające zmysłowe doznawanie rzeczywistości, są już dziś znakami wkraczającymi w świat sztuki, co pokazują dzieła powstające w 2020 roku, (np. Miłość w czasach zarazy 3 Violi Tycz). Symboliczne artefakty pandemii kreują obraz populacji „nemo”, istot bez twarzy stroniących od drugiego człowieka w imię odpowiedzialności, strachu, karności. Świat w zawieszeniu i zdumiony tym faktem człowiek - przedmiot i podmiot tego doświadczenia - oto kolejne signum temporis, postać rzeczywistości z jednej strony niebezpieczna (ekonomicznie), z drugiej tak niecodzienna wobec dynamiki współczesnego życia. Wprowadzone z dnia na dzień znieruchomienie było dla większości populacji doświadczeniem ekstremalnym. Samotność stała się doświadczeniem powszechnym. Nastał czas przewartościowań. Wirtualizacja kontaktów międzyludzkich przyspieszyła, pociągając za sobą skutki trudne w tej chwili do przewidzenia.

Niebezpieczny COVID-19 wywołał falę interpretacji przyczyn wirusa, często równie lub bardziej niebezpiecznych niż on sam, w których powróciły dawno niesłyszane głosy o karze za to i owo (gorzej, jeśli „to i owo” zmieniało się w wypowiedziach publicznych w „Tego lub Owego”), strategie wskazywania winnego, poszukiwania kozła ofiarnego, czyli uruchomione zostały mechanizmy kanalizujące frustrację, strach i gniew oraz ożywiono wizje nadciągających jeźdźców apokalipsy, z których oto jeden już przybył. W europejskiej historii najczęściej ofiarami „kolektywnego prześladowania” w czasie epidemii, np. dżumy, padali Żydzi, co wynikało z prawidłowości, że, „żądza prześladowania skupia się najczęściej na mniejszościach wyznaniowych, zwłaszcza w czasie kryzysu”[2]. W dalekiej przeszłości przyczyny zarazy również tłumaczono teorią teurgiczną, wspartą przez jatroteologię, teoriami astrologicznymi. Współcześnie media społecznościowe obiegają informacje sprawdzone i fake newsy, będące pożywką dla teorii spiskowych, pojawiają się niedopowiedzenia, jak przykładowo tajemnicze łączenie dat znaczonych epidemiani: 1220, 1320, 1520, 1620, 1720, 1820, 1920 i 2020, sugerujące istnienie tajemnych praw rządzących światem i ludzkim losem. Współczesność okazała się, oczywiście mutatis mutandis, nieodrodną córą przeszłości. Racjonalizacja zagrożenia współistnieje z pozarozumowym wyjaśnianiem epidemicznych praw.

Właśnie z tej perspektywy, przeszłości dalszej i bliższej oraz, na ile to możliwe, współczesnej, chcielibyśmy przyglądnąć się zjawiskom epidemicznym, które paraliżowały i obecnie paraliżują świat, zjawiskom utrwalonym w sztuce słowa, poddać oglądowi dzieła literatury czy, ogólnie, piśmiennictwo, które w szerokim znaczeniu związane było i jest z sytuacją epidemii. Interesują nas opisy zarazy utrwalone nie tylko w literaturze, ale też w traktatach medycznych (przykładowo Piotra Umiastowskiego Nauka o morowym powietrzu czy Sebastiana Petrycego z Pilzna Instrukcyja albo nauka, jak się sprawować w czasie moru), poradnikach przeciwepidemicznych, testamentach, literackich (osobowych, społecznych i narodowych) świadectwach zaraz oraz zapisach reakcji na nie. Pragniemy zwrócić uwagę na problem literatury będącej medium międzyludzkiej solidarności i wzajemnej pomocy, formy obrzędowe związane z epidemią, postawy ludzkie w czasach morowego powietrza i względem osób dotkniętych zarazą, w tym chorobą stygmatyzowaną niczym zaraza, np. AIDS (współczesna literatura poświęcona temu problemowi), piśmiennictwo poradnikowe i religijne (procesje, nabożeństwa, kult świętych patronów od zarazy, np. śś. Sebastiana, Rocha, Rozalii z Palermo, Jana z Dukli, Kajetana, Kosmy i Damiana, Jana Kantego, Karola Boromeusza, Barbary z Nikomedii, a nawet Kazimierza Jagiellończyka, Benona, Eustachego (jak w dziele Walentego Bartoszewskiego Bezoar łez ludzkich…, który opublikowany został w 1624 roku w związku z epidemią dżumy w Wilnie[3]), kazania (przykładowo dzieła Hiacynta Przetockiego, Marcella Dziewulskiego, Waleriana Gutowskiego[4]), modlitwy przeciwmorowe, kalendarze, prognostyki[5], pieśni nowiniarskie oraz magiczne formuły przeciwdziałania epidemiom, poezję okolicznościową, kancjonałowe zbiory pieśni religijnych, a także związane z tematem morowej śmieci moralitety, podręczniki „dobrego umierania”, poradniki leczenia duszy i ciała, jak Hieronima Powodowskiego Recepta duszna i cielesna przeciw powietrzu morowemu, itp. Proponujemy objęcie refleksją różnorodnych literackich obszarów, od bogatego w tym względzie piśmiennictwa staropolskiego[6], reprezentowanego chociażby przez utwory Pawła z Krosna, Jana z Wiślicy, Sebastiana Fabiana Klonowica[7], Kaspra Twardowskiego (Gęś świętego Marcina…) aż po współczesne powieściopisarstwo z kręgu naukowej fantastyki biorące za temat bioterroryzm i wykorzystywanie wirusów jako broni biologicznej.    

Epidemie nękające ludzkość w całej rozciągłości jej dziejów[8] wykształciły wiele form kulturowych uobecnionych w malarstwie (ikonografia epidemii, śmierci morowej, emblematyka, wizerunki świętych od moru, czego przykładem są przedstawienia św. Sebastiana przeszytego strzałami w miejscach, gdzie pojawiały się dymienice dżumy), architekturze (kolumny morowe stawiane na miejskich placach po zakończeniu zarazy), topografii (choleryczne miejsca) i wydały mnogość dzieł literackich zarówno tych związanych bezpośrednio z konkretną epidemią, w tym świadectwa diariuszowe, pamiętnikarskie, kronikarskie, również zakonne i klasztorne, jak i traktujących zarazę jako temat służący uniwersalizacji ludzkich postaw (Francesco Petrarca, Giovanni Boccaccio, Juliusz Słowacki,  Albert Camus). Trąd, dżuma, cholera, tyfus, czerwonka, gruźlica, dur brzuszny, grypa hiszpanka, wirus Ebola, HIV/AIDS[9] funkcjonują w literaturze jako zewnętrzne bodźce do filozoficznych, egzystencjalnych, religijnych i metafizycznych rozważań, znaki gniewu Bożego i kary, pomsty, symbole zła i narzędzia szatańskie, dają okazję do analiz społecznych zachowań i obserwacji „ja” - chorego, świadka, ofiary, ocalonego itd., a także weryfikacji ustabilizowanego świata, w którym nagle bliska osoba staje się niosącym śmierć zarażonym i dlatego obcym, odrzuconym, wrogim. Epidemie stymulowały również i stymulują katastroficzną, apokaliptyczną lekturę Biblii i innych Świętych Ksiąg, sprzyjają tropieniu takich znaków w wielkiej Księdze kultury i natury.

Interesującym byłoby również rozpatrywanie epidemii w kategoriach „sytuacji granicznych” proponowanych przez Karla Jaspersa, gdyż choroba jako doświadczenie powszechne, sytuuje się w obszarach podstawowych sytuacji granicznych, jak śmierć, cierpienie, walka i jest jednym z kluczowych momentów poznania siebie, również bliźniego. Z kolei Susan Sontag trafnie formułowała ontologiczne podwaliny pod swoją książkę, pisząc: „Choroba jest nocną półkulą życia, naszym bardziej uciążliwym obywatelstwem. Od dnia narodzin każdy z nas posiada bowiem jakby dwa paszporty – przynależy zarówno do świata zdrowych, jak i do świata chorych. I choć wszyscy wolimy przyznawać się tylko do lepszego z tych światów, prędzej czy później, chociażby na krótko, musimy uznać również nasz związek i z tym drugim”[10].

Nie można pominąć licznych konotacji, jakie „epidemiczne słowa”: „morowe powietrze”, „trędowaty”, „zadżumiony”, „zapowietrzony” itp. wytworzyły w języku i jakie funkcje aksjologiczne zostały im przypisane, kiedy towarzyszyły (czy tylko w czasie przeszłym?) napiętnowaniu i wykluczeniu, począwszy od frazeologii antyżydowskiej, nazistowskiej aż po nośne współcześnie w przestrzeni publicznej hasła-skróty używane w ideologicznych zmaganiach. Interesują nas więc również metafory choroby, semantyka obszarów przez nie zakreślanych i zawłaszczanych, piętna, mechanizmy wyparcia, stygmatyzacji chorych. Warto też przypomnieć wątki epidemiczne pojawiające się w kontekście znanych faktów II wojny światowej, kiedy to znamię „zadżumionego” stawało się znakiem ocalenia[11], blokowało działania bojących się tyfusu Niemców, choć nie zawsze tabliczka z napisem „Seuchengefahr” była skuteczną zaporą dla tych, którzy wiedzieli o fałszywym alarmie, dla których „chęć złota okazała się silniejsza niż lęk przed zarazą”[12].

Przedstawione zagadnienia i obszary piśmiennictwa, które redaktorzy numeru (Anna Jamrozek-Sowa, Wojciech Maryjka i Grzegorz Trościński) proponują, nie wyczerpują problemów związanych z obecnością tematu zarazy i zjawisk towarzyszących kryzysom epidemicznym w szeroko rozumianym piśmiennictwie. Pretendują jedynie do roli podstawowych wskazań tych problemów, które wydają się podstawowe dla podejmowanego wyzwania.

***

Materiały przeznaczone do publikacji można nadsyłać w formie elektronicznej do 31 października 2020 roku na następujący adres Redakcji: tematyikonteksty@ur.edu.pl. Na stronie internetowej „Tematów i Kontekstów” (przypominamy nasz adres: http://ifp.ur.edu.pl/tematy_i_konteksty/index.php).

 

Grzegorz Trościński (Uniwersytet Rzeszowski)  


[1] B.W. Tuchman, Odległe zwierciadło, czyli rozlicznymi plagami nękane XIV stulecie, tłum. M.J. i A. Michejdowie, Katowice 1993, s. 100, 107.

[2] R. Girard, Kozioł ofiarny, tłum. M. Goszczyńska, Łódź 1982, s. 13.

[3] Zob. M. Pasek, „Bezoar z łez ludzkich czasu powietrza morowego” Walentego Bartoszewskiego jako przykład „recepty dusznej i cielesnej” na czas zarazy, „Tematy i Konteksty” 2014, nr 4 (9), s. 112-136, Staropolskie i oświeceniowe piśmiennictwo religijne. Tematy - konwencje - tradycja, pod red. M. Nalepy i G. Trościńskiego.

[4] W. Gutowski, Prezerwatywa moralna od morowego powietrza. Kazanie [...] miane [...] w niedzielę pietnastą po Świątkach RP 1660, do druku przygotował i opracował W. Pawlak, [w:] Wielcy kaznodzieje Krakowa, red. K. Panuś, Kraków 2006, s. 207-226.

[5] Zob. J. Kroczak, „Jeśli mię wieźdźba prwdziwa uwodzi…” Prognostyki i znaki cudowne w polskiej literaturze barokowej, Wrocław 2006.

[6] Zob. S. Namaczyńska, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i w krajach sąsiednich w latach 1648-1696, t. 1: Zjawiska meteorologiczne i pomory, Lwów 1937; A. Karpiński, W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne, Warszawa 2000; J. Kracik, Staropolskie postawy wobec zarazy, Kraków 2012; tenże, Pokonać czarną śmierć, Kraków 2020.

[7] S.F. Klonowic, Hebdomas, to jest Siedm tygodniowych piosnek, wyd. i oprac. M. Mejor i E. Wojnowska, Warszawa 2010.

[8] Ph. Ariès, Człowiek i śmierć, tłum. E. Bąkowska, Warszawa 1992; J. Huizinga, Jesień średniowiecza, tłum. T. Brzostowski, wstęp H. Barycz, posłowie S. Herbst, Warszawa 1992; J. Delumeau, Grzech i strach. Poczucie winy w kulturze Zachodu XIII-XVIII w., tłum. A. Szymanowski, Warszawa 1994; Z.M. Osiński, Lęk w kulturze społeczeństwa polskiego w XVI-XVII wieku, Warszawa 2009;

[9] W ostatnim dwudziestoleciu temat HIV/AIDS coraz częściej eksplorowany jest zarówno przez twórców literatury (Psychotest, czyli antologia dramatów ds. AIDS, Warszawa 2005; Trafieni. 7 opowiadań o AIDS, red. D. Lam, Warszawa 2005), jak i antropologów, literaturoznawców oraz językoznawców (S. Sontag, Choroba jako metafora. AIDS i jego metafory, tłum. J. Anders, Warszawa 1999).   

[10] Tamże, s. 7.

[11] Przykładowo: K. Lanckorońska Wspomnienia wojenne, K. Brandys Miasto niepokonane.

[12] K. Brandys, Miasto niepokonane, Warszawa 1974, s. 49.

Information

Published by:
Added on:
3 September 2020; 14:27 (Wojciech Maryjka)
Edited on:
3 September 2020; 14:32 (Mariola Wilczak)

See also

08.02.2021

Choroba i izolacja w kulturze w ujęciu komparatystycznym / ogólnopolska studencko-doktorancka konferencja naukowa

Koło Naukowe Komparatystów Uniwersytetu Jagiellońskiego zaprasza do wzięcia udziału w ogólnopolskiej studencko-doktoranckiej konferencji naukowej “Choroba i izolacja w kulturze w ujęciu komparatystycznym”, która odbędzie się online w dniach 21-22 maja 2021 roku. Konferencja będzie zwieńczeniem cyklu interdyscyplinarnych wydarzeń w tej tematyce organizowanych przez Koło.

04.10.2015

Rzeczpospolita domów VI: Domy wiedzy i sztuki

Instytut Polonistyki Akademii Pomorskiej i Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku zapraszają na VI Ogólnopolską Konferencję Naukową w cyklu: Rzeczpospolita domów, która odbędzie się w dniach 25-26 kwietnia 2016 r. 

13.09.2020

Katastrofa, tragedia, trauma / ogólnopolska konferencja naukowa – online

Choć rok 2020 opisuje się i odbiera jako najgorszy – przynajmniej w obrębie tej historii, której doświadczyliśmy indywidualnie, to jednak wszelkiego rodzaju kataklizmy, katastrofy, epidemie, tragedie wstrząsały społecznościami w całych dziejach ludzkości. Biorąc pod uwagę, w jaki sposób w obecnej świadomości funkcjonuje kwestia doświadczania klęsk czy nieszczęść, warto byłoby popatrzeć na to z nieco poszerzonej perspektywy rozmaitych dziedzin, a więc ujęć historycznych, socjologicznych, psychologicznych, antropologicznych, literaturoznawczych, filozoficznych, kulturowych etc. Przy tym pamiętać trzeba, że wydarzenie traumatyczne dezintegruje osobowość człowieka, a ze znajomego obrazu rzeczywistości tworzy obraz wypaczony, wrogi, którego symbole zmieniają swoje znaczenie i siłę wyrazu. (zaproszenie Organizatorów)

06.11.2019

Empatia, gościnność, solidarność w literaturze polskiej od XIX do XXI wieku

Centrum Badań Dyskursów Postzależnościowych oraz Wydział Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego zapraszają do uczestnictwa w konferencji naukowej "Empatia, gościnność, solidarność w literaturze polskiej od XIX do XXI wieku", która odbędzie się w Krakowie w dniach 14-16 października 2020 r.

We use cookie files to make the use of our website more convenient for our users. If you do not wish cookie files to be saved on your hard drive, please change the settings of your browser. Read about our cookie policy.