Część I: Punkty widzenia; część II: Biblioteki

Część pierwszą, zatytułowaną Points of view, otwiera artykuł Jiří Hrabala Point of View: On the Narratological and Ideological Aspects of the Concept [Punkt widzenia: narratologiczne i ideologiczne aspekty pojęcia]. Autor analizuje w nim trzy różne znaczenia kategorii punktu widzenia i próbuje określić precyzyjne rozumienie trzech pojęć: punktu widzenia, fokalizacji i perspektywy. Proponuje rozumieć punkt widzenia w kontekście przekonań ideologicznych, które można przypisać podmiotowi tekstu narracyjnego. Fokalizacja z kolei byłaby w tym ujęciu specyficzną dyskursywną metodą prezentacji tekstu fikcjonalnego poprzez podmiot fokalizujący (fokalizatora), konstytuowany za pomocą tych samych językowych wykładników co podmiot narracji, z wyjątkiem gramatycznej pierwszej osoby. Podmiot fokalizujący w tym ujęciu pośredniczy w prezentacji świata przedstawionego, ale nie może być narratorem. Wreszcie perspektywa odnosi się do przestrzennego aspektu świata przedstawionego; opis dokonywałby się z wnętrza tego świata i również wykorzystywałby środki językowe.

Równie porządkujące ambicje ma artykuł kolejny, autorstwa Darina Teneva tekst pt. Point of View and the Modalities of Narrative [Punkt widzenia a modalności narracyjne]. Z pomocą teorii narratologicznej Christo Todorova, Tenev nakreśla w artykule relację między modalnościami narracyjnymi a punktem widzenia. W artykule postawiono tezę, że w punkcie widzenia można wyróżnić dwojakie ukierunkowanie: z jednej strony, ukierunkowanie podmiotu na przedmiot; z drugiej zaś, ukierunkowanie jednej modalności na drugą. To podwójne ukierunkowanie stanowi rdzeń logiki narracyjnej czy raczej czegoś, co autor nazwa „narracyjną potencjalnością”.

W kolejnych tekstach autorzy zajęli się szczególnymi odsłonami punktu widzenia. W artykule Joanny Jeziorskiej-Haładyj Second-Person Narratives in Non-Fiction  [Narracja drugoosobowa w niefikcji] analizuje się przypadek narracji drugoosobowej, a konkretniej, jej odmiany niefikcjonalnej. Autorka w przekonująco pokazuje, że opowiadanie adresatowi jego własnej historii, zrozumiałe w ramach konwencji powieściowej, ale nienaturalne w codziennej komunikacji, stawia z mocą problem ścierających się punktów widzenia narracyjnego „ja” i „ty”. Pozornie narracja drugoosobowa oddaje głos bohaterowi, adresatowi narracji; często jednak dominuje w niej ukryty punkt widzenia narratora. Analiza Człowieka Oriany Fallaci pokazuje przejście od całkowitej zbieżności perspektyw do ich rozdzielenia; „ja” stopniowo zwiększa dystans do „ty”. Z kolei w reportażu Hanny Krall Hamlet „ja” narzuca „ty” ostateczną interpretację jego losów.

Z kolei Magdalena Horodecka w artykule pt. Between Testimony and Irony: Points of View in „Chernobyl Prayer. A Chronicle of the Future” by Swietlana Alexievich [Między świadectwem a ironią: punkty widzenia w Czarnobylskiej modlitwie. Kronice przyszłości Swietłany Aleksijewicz] analizuje reportażu znanej pisarki pod kątem dominujących w książce strategii narracyjnych. Autorka zwraca uwagę na funkcję monologów, rolę mott, konwencję ironiczną, znaczenie tytułów i podtytułów. Celem analizy jest prześledzenie, w jaki sposób w tekście Aleksijewicz współistnieje perspektywa autorska z punktem widzenia świadków, których relacje zostały przytoczone.

Dla Przemysława Pietrzaka w artykule Points of View and the Daily Press at the Turn of the 19th and 20th Centuries [Punkt widzenia a prasa codzienna na przełomie XIX I XX wieku] materiału do opracowania problemu gry punktów widzenia dostarczyło czasopiśmiennictwo codzienne przełomu dziewiętnastego i dwudziestego stulecia. Prasa została potraktowana jako szczególne dzieło − zbiorowe, wielogatunkowe i periodyczne. Z kolei termin „punkt widzenia” odnoszony jest tu nie tylko do indywidualnych podmiotów osobowych, ale również do zbiorowości, przestrzeni, czasu i form gatunkowych. Autor dowodzi, że tym, co charakteryzuje prasę codzienną w omawianym okresie i co jako wypowiedź różni ją od ówczesnych dzieł literackich, jest duża rola zbiorowych punktów widzenia, ich wielość oraz szczególne zorkiestrowanie.

Kolejne studium przypadku, artykuł Jana Tlustý’ego To See Oneself Through the Eyes of Others and Through the Eyes of Books: Perspective in Bohumil Hrabal’s Autobiographical Texts [Przeglądać się w innych i w książkach: punkt widzenia w prozie autobiograficznej Bohumila Hrabala] dotyczy problemu punktu widzenia w trylogii autobiograficznej czeskiego pisarza oraz jego późnych „dziennikarskich” tekstach. Hrabalowskie gry z perspektywą rozpatrywane są na kilku poziomach: na poziomie narracji pisarz eksperymentuje z głosem i fokalizacją, patrząc na siebie samego oczami swojej żony, Eliški, która jest narratorką całej trylogii. Badacz udowadnia, że ta strategia pozwala mu na dystans od perspektywy „ja” i omówienie kontrowersyjnych punktów swojej biografii (problemu autocenzury, stosunku do władzy komunistycznej i różnych lęków). Ponadto punkt widzenia Eliški ściera się z punktem widzenia Hrabala jako bohatera, co skutkuje oryginalną autobiograficzną polifonią; w artykule te ścierające się punkty widzenia są analizowane z wykorzystaniem kategorii czasu.

Robert Kusek w In and Out, or the Memoir’s Many Points of View [Na zewnątrz i wewnątrz. Wielość punktów widzenia w pamiętniku] bada współczesne realizacje prozy pamiętnikarskiej, wykorzystując do analizy triadyczny model trybów narracji Gérarda Genette’a (fokalizacja wewnętrzna, zewnętrzna i zerowa). Próbuje też odpowiedzieć na pytanie, czy kategorię trybu uznać należy za operacyjną w odniesieniu do specyfiki gatunkowej pamiętnika i jakie konsekwencje ma jej zastosowanie dla tradycyjnych ujęć pamiętnika jako gatunku niefikcjonalnego.

Dokumentów osobistych dotyczy również tekst Zuzany Foniokovej Tellers and Experiencers in Autobiographical Narratives:  Focalization in „Peeling the Onion” by Günter Grass and „The Liars’ Club” by Mary Karr  [„Ja” opowiadające i „ja” przeżywające w narracjach autobiograficznych – fokalizacja w Przy obieraniu cebuli Güntera Grassa i The Liars’ Club Mary Karr]. Artykuł problematyzuje punkty widzenia w dwóch tekstach autobiograficznych i zróżnicowanych efektów, jakie przynoszą różne strategie fokalizacji. Skrupulatna analiza porównawcza obu powieści w końcowej części tekstu zostaje odniesiona do współczesnych koncepcji tożsamości i zestawiona z opozycją „ja” przeżywającego i „ja” opowiadającego. Autorka uznaje, że używanie tych pojęć wymaga traktowania tekstów autobiograficznych jako tekstów literackich, a nie etapów konstruowania tożsamości.

The Point of View (in Four Ways) [Punkt widzenia (w czterech odsłonach)] autorstwa Zofii Mitosek to analiza czterech ważnych powieści dla rozumienia pojęcia punktu widzenia: Ambasadorów Henry Jamesa, Zasypie wszystko, zawieje Włodzimierza Odojewskiego, Drogi przez Flandrię Claude’a Simona i Morfiny Szczepana Twardocha. Kategoria punktu widzenia służy autorce jako punkt wyjścia do refleksji nad mechanizmami poznania w powieści. Umożliwia również prześledzenie ewolucji techniki, od klasycznych Jamesowskich realizacji jego autorskiej koncepcji punktu widzenia, poprzez monolog wewnętrzny Odojewskiego, u Simona łączony z głosami cudzymi, do powieści Twardocha, która może być traktowana jako parodia powieści punktu widzenia.

Ostatnie dwa teksty tej części, napisane przez młode badaczki, uprzytamniają wagę kategorii punktu widzenia w jeszcze dwóch “realizacjach”: przekładu i dramatu. Dla Agnieszki Łaszczuk w tekście Point of View in Translation: Edgar Allan Poe’s The Cask of Amontillado Translated into Polish [Punkt widzenia w przekładzie: The Cask of Amontillado Edgara Allana Poego w polskich tłumaczeniach] przedstawione zostały problemy perspektywy narratologicznej w badaniach przekładoznawczych oraz zarys historii pojęcia punktu widzenia wraz z przeglądem definicji zaproponowanych przez teoretyków literatury. Autorka stwierdza, że wprowadzenie perspektywy lingwistycznej w badaniu punktu widzenia przyczyniło się do poruszenia zagadnienia POV w przekładzie literackim. W artykule usystematyzowane zostały również podejścia badawcze opracowane w celu analizy „punktu widzenia w przekładzie”. Autorka, obierając lingwistyczną koncepcję punktu widzenia, analizuje przykłady z polskich tłumaczeń opowiadania Poego w celu zbadania przesunięć w przekładzie w odniesieniu do językowych markerów POV, w tym wykładników czasu i kategorii modalności.

Z kolei Magda Nabiałek w On the Zero Viewpoint in Drama [O zerowym punkcie widzenia w dramacie] stwierdza, że jednym z charakterystycznych wyznaczników utworu dramatycznego jest przecięcie linii scenicznego tła i perspektywy bohatera. Wbrew tradycyjnym rozpoznaniom, autorka artykułu zakłada, że naturalne dla dramatu jest nie tyle sytuowanie pozycji odbiorczej na zewnątrz bądź wewnątrz scenicznego mikrokosmosu, ile nieustanne przecinanie się tych dwóch linii. To właśnie moment nałożenia się zewnątrz- i wewnątrztekstowej perspektywy autorka definiuje jako zerowy punkt widzenia. Różnorodność rozwiązań, za pomocą których można go osiągać, autorka stara się wykazać w trakcie analizy Skrzypka opętanego Bolesława Leśmiana, Pułapki Tadeusza Różewicza oraz Biwaku pod gołym niebem Mariana Pankowskiego.

Dugą część numeru, zatytułowaną Biblioteki, otwiera dział Pożytki filologiczne, w którym zgromadzone zostały artykuły mniej związane z tematem przewodnim numeru. Na pierwszym miejscu redaktorzy umieścili teoretyczne studium Kamelii Spassovej Dual codes: Text within a Text in Lotman and Kristeva [Podwójne kodowanie: Tekst w tekście według Łotmana i Kristevej]. Dotyczy ono podwójnie kodowanej struktury Łotmana w świetle rozróżnienia funkcji semiotycznej i symbolicznej u wczesnej Kristevej. Autorka koncentruje się na wpływie Łotmana na prace Kristevej w kontekście lat 60-tych XX wieku. Następnie Katarzyna Pietruczuk w Tzetzes’ source of information on the Foundation on the Alexandrian Library [Źródło informacji Tzetzesa o założeniu  Biblioteki Aleksandryjskiej] udowadnia, że źródłem informacji o założeniu Muzejonu i Biblioteki Aleksandryjskiej w słynnym przekazie Tzetzesa na ten temat z Prolegomena de comoedia może być pismo Kallimacha, pełniące funkcję wprowadzenia do jego Pinakes – katalogu Biblioteki Aleksandryjskiej, i że aluzję do tego samego źródła znajdujemy u Atenajosa (V 203e). Z kolei Aneta Mazur przypomina w swoim artykule postać zapomnianej nowelistki, Stefanii Chłędowskiej. Bliższy ogląd bardziej ambitnych tekstów Chłędowskiej pozwala jednak ukazać ich walory tematyczne, genologiczne oraz narracyjne. Należą do nich m.in. synkretyzm gatunkowy, ciekawe zabiegi kompozycyjne (narracyjne), zdystansowana, ironiczno-humorystyczna tonacja – równoważąca predylekcję do konwencjonalnego sentymentalizmu – czy sceptyczne ujęcie tragikomicznych aspektów życia ludzkiego. Dział Pożytków wieńczy artykuł Beaty Górskiej-Szkop pt. Przestrzenie zdziwienia w tekstach podróżniczych Michała Tyszkiewicza i Józefa Ignacego Kraszewskiego. Jest to rekonstrukcja procesu poznania w relacjach z podróży Michała Tyszkiewicza i Józefa Ignacego Kraszewskiego przez pryzmat kategorii zdziwienia.

Kolejne artykuły dotyczą już tematu przewodniego rocznika. Dział rozpoczyna Olga Płaszczewska z „No haber salido de mi biblioteca”. Notatka z lektury “Sławy” (“La fama”) J.L. Borgesa. Podzielony na siedem paragrafów artykuł stanowi uwzględniającą istniejące przekłady propozycję lektury wiersza Borgesa w świetle stworzonego przez tego pisarza mitu biblioteki. W toku lektury naświetlone lub rozwikłane zostają aluzje literackie (w tym powracające na różnych poziomach samoodniesiena) i skonstruowane wokół nich metafory. W ich kontekście centralny wers utworu okazuje się głównym nośnikiem znaczeń.

Mniej znany przypadek motywu rozpatruje Jarosław Ławski w artykule Ironia i nihilizm. Figura bibliotekarza w „Posłuchaniu u Lucypera“ Józefa Sękowskiego, gdzie przypomina opowiadanie polsko-rosyjskiego pisarza. W literaturze polskiej Sękowski znany jest jako wszechstronnie uzdolniony orientalista, poliglota, który w 1832 roku zmienił swą tożsamość narodową i zaczął pisać tylko po rosyjsku. W omawianym utworze przedstawia się karykaturalną wizję biblioteki i bibliotekarza, będącą wyrazem jego nihilistycznych przekonań. Sękowski posługuje się znakomicie ironią i groteską, ale świat, który kreuje, jest pozbawiony wolności i sprawiedliwości, a książka jest w nim tylko zagrożeniem dla absolutnej władzy.

Magdalena Bąk w tekście Książki się czyta, a biblioteki zwiedza. Adolf Pawiński i portugalskie księgozbiory za cel stawia sobie prześledzenie sposobu, w jaki Adolf Pawiński opisuje odwiedzane przez siebie w Portugalii biblioteki. Dochodzi tu do wyraźnego odróżnienia porządku lektury od „figury” biblioteki. Ten pierwszy związany jest z pojęciem intertekstualnego dialogu i jest podstawową strategią poznania i opisu Portugalii w dziele Pawinskiego. Biblioteka postrzegana jest natomiast przez Pawińskiego jedynie w kategoriach miejsca, które można podziwiać.

Z kolei Marta Kacprzak w tekście Między nauką a biblioteką? opisuje dokonania prof. Józefa Przyborowskiego jako bibliotekarza Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, i jego publikacje o dawnej literaturze i książce.  Przyborowski nie tylko uporządkował i opracował  jej zbiory, ale także uczynił ją warsztatem swej pracy naukowej historyka literatury i bibliografa oraz działalności edytorskiej. Publikując w czasopismach oraz encyklopediach, współtworząc wydanie pomnikowe Dzieł wszystkich Jana Kochanowskiego i edycje faksymilowe utworów XVI-wiecznych, stawiał sobie cele naukowe, popularyzatorskie i patriotyczno-ideowe, promował wiedzę o literaturze i kulturze dawnej Polski oraz zbiorach bibliotecznych.

Dorota Kielak opisuje losy innej instytucji – Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. W tekście Biblioteka-uniwersytet zinterpretowane zostały wspomnienia Stanisława Wasylewskiego, opisujące jego pracę jako wolontariusza, stypendysty, a następnie asystenta Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie w latach 1905-1910. Na ich kanwie postawione zostało pytanie o to, w jaki sposób misja biblioteki powołanej do ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego czasu zaborów wpłynęła na sposób jej postrzegania i doświadczania przez jej pracownika. Rekonstruując w tym kontekście „ossolińską biografię” Wasylewskiego, wydobyto kategorie myślenia pisarza o bibliotece jako uniwersytecie, który tworzy wspólnota uczonych i uczących się, oraz w którym krzyżują się najważniejsze nurty narodowej kultury, a przez to realizuje się zadanie formowania człowieka w poszanowaniu kulturowego dziedzictwa.

Kolejni autorzy przyjrzeli się bibliotekom wyimaginowanym. Anita Całek opisuje Fantastyczne biblioteki widmowe  na przykładzie książek fikcyjnych (skonstruowanych), nazywanych przez Pawła Dunin-Wąsowicza literaturą widmową. Na przykładzie utworów reprezentujących literaturę najnowszą (Klubu Dumas Artura Péreza-Revertego, Jonathana Strange i pana Norrella Susanny Clarke oraz trzech utworów Joanne K. Rowling nawiązujących do cyklu o Harrym Potterze) została opisana tendencja zaobserwowana w tekstach postmodernistycznych, a polegająca na 1) tworzeniu literackich artefaktów przekraczających granice świata fikcji i 2) konstruowaniu wewnątrz fikcyjnych światów bibliotek dzieł doskonale imitujących te rzeczywiste. Jerzy Paszek z kolei oprowadza nas po Bibliotece Blooma. Znajdują się w niej dzieła religijne (The Hidden Life of Christ, Philosophy of the Talmud), historyczne (Johna Gibsona Lockharta, Henry'ego Hoziera), astronomiczne (Sir Roberta Balla), geograficzne (Williama Ellisa), geometryczne (Short but yet Plain Elements of Geometry written in French by F. Ignat. Pardies), literackie (Williama Shakespeare'a, Williama O’Briena, Sir Arthura Conan Doyle'a, Gustava Freytaga), filozoficzne (Thoughts from Spinoza), praktyczne przewodniki, kalendarze. Większość z tych utworów i prac fachowych przywoływana bywa – jako motywy przewodnie – w eposie dublińskim, ale najczęściej Joyce lubi cytować wymyślony przez siebie romans Sweets of Sin!

Kolejne teksty dotyczą bibliotek opisanych w dziełach literackich. Dawid Maria Osińki w artykule Biblioteka jako przestrzeń poznania pokazuje możliwości rozumienia obrazu biblioteki w noweli Józefa Kallenbacha Przygoda bibliotekarza (1888). Znalezione ważne konteksty literackie i intertekstualne odwołania są pomocne w analizie noweli oraz służą lepszemu zrozumieniu jej głównego problemu. Tymczasem Joanna Królak, w artykule „Wykształcony wbrew swej woli” prezentuje motyw biblioteki w Zbyt głośnej samotności Bohumila Hrabala. Biblioteka w utworze nie jest skarbnicą wiedzy, lecz składem makulatury, śmietniskiem, na które trafiają książki. Bohater, grzebiąc w tym śmietniku kultury, usiłuje dokonywać aktu kreacji artystycznej poprzez destrukcję książek. Natomiast Karolina Ćwiek-Rogalska przygląda się motywowi w Adelheid Vladimíra Körnera. W swoim studium przypadku przekonuje, że biblioteki mogą zostać odczytane zarówno na poziomie analizy świata tekstowego i wykorzystane przy interpretacji postępowania bohaterów i ich wzajemnej relacji, jak i na poziomie pozatekstowym, jako zagadki stawiane przez autora czytelnikowi.

na podstawie abstraktów oprac. Damian W. Makuch